mazowsze

cznie korzystniej niż w 1578 r., jakby to wynikało z obliczeń A. Pawińskiego, który wykazał
46 miast i 262 wsi (4,6%) należących do króla.
Tak więc w województwie płockim, w którym stan dóbr monarszych był najniższy, do
króla należały 4 miasta, 14 wsi całych i 3 części wsi15. W województwie rawskim 10 miast,
73 wsi całych i 8 części16. W województwie mazowieckim 36 miast, 282 wsi całych i 6 części17.
W sumie w 3 województwach mazowieckich pod koniec XVI w. dobra królewskie obejmowały
50 miast18, 369 wsi całych i 17 o mieszanej przynależności własnościowej: królewsko-szlacheckiej
lub królewsko-kościelnej19. Wsie królewskie o mieszanej przynależności własnościowej,
wyłączając nieliczne zmiany, stanowiły pierwotnie własność państwową książęcą,
następnie królewską. Istniejące zaś w tych wsiach części należące do szlachty lub duchowieństwa
z reguły były niewielkie, kilkułanowe.
W stosunku do ogólnej liczby osiedli w danym województwie, najwyższy odsetek dóbr
królewskich (9,4) znajdował się w województwie rawskim, a nie mazowieckim, jak do niedawna
przyjmowano20. Ten stan rzeczy prawdopodobnie pozostaje w pewnym, choć nie wyłącznym,
związku przyczynowym z wcześniejszą o kilkadziesiąt lat inkorporacją województwa rawskiego
do Korony, podczas gdy w pozostałych księstwach mazowieckich proces alienacji
majątków państwowych nie napotykał, jak w Koronie, na większe przeszkody prawne.
Dość okazale przedstawiał się stan dóbr królewskich w największym i najpóźniej inkorporowanym
księstwie, późniejszym województwie mazowieckim, w którym własność królewska
stanowiła 7,1% ogółu znajdujących się tam osiedli. Ten stosunkowo wysoki odsetek
miast i wsi należących do króla w województwie mazowieckim zawdzięczać należy następującym
okolicznościom: 1) anulowaniu nadań dokonanych przez księżnę Annę w latach 1526-
-152921, 2) zapobiegliwej działalności biskupa kamienieckiego Piotra Gamrata, w latach
1532-1538 generalnego administratora i komisarza dóbr królewskich na Mazowszu22, 3) energicznej
działalności gospodarczej królowej Bony i dobranym przez nią administratorom i ekonomom
dóbr mazowieckich, którzy po wyjeździe Bony z Polski w 1556 r., z ramienia Zygmunta
Augusta sprawowali nadzór nad majętnością królewską23, wreszcie 4) Annie Jagiellonce,
która po otrzymaniu oprawy na dobrach mazowieckich i podlaskich zaradnością gospodarczą
dorównywała swej matce24.
Przyjęte tu mierniki porównawcze —liczba osiedli w posiadaniu króla i ich procenty
16 Dzierzążnia, Powsino w pow. płockim — wsie królewsko-szlacheckie, Chełpowo — królewsko-duchowna.
16 Czerwona Niwa, Czerwonka, Kaski Młyńska Wieś — w pow. sochaczewskim, Korzeń, Rozlazłów— w
pow. gąbińskim i W ęgrzynowice — w pow. rawskim, wsie królewsko-szlacheckie; Komorów i Regnów w pow.
bialskim, wsie królewsko-kościelne.
17 Leszno i Więzowo w pow. przasnyskim, Perzanowo w pow. różańskim, Siemień i Stara Łomża w pow.
łomżyńskim — królewsko-szlacheckie; Łomżyca w pow. łomżyńskim królewsko-duchowna.
18 W wykazie P. Mazowsze, s. 27-39, zawierającym 45 miast królewskich, pominięto Budziszewice
i W iskitki w województwie rawskim, zaś Mszczonów — własność królewską, zaliczono do własności prywatnej.
19 W zestawieniu liczbowym i na mapie nie uwzględniliśmy około 25 osad młynarskich, położonych
być może z dala od osiedli, których nie udało się nam zlokalizować.
20 Na fakt ten zwrócili uwagę wydawcy LM 1565, cz. I, s. XVI.
21 W czasie rewizji listów 1564 r. Drużbiczowie pokazali dekret z Metryki Mazowieckiej od ks. Anny
Mazowieckiej na daninę 10 włók we wsi Chojny, „a król Jego Mość potem znaleźć raczył, iż księżna ta Anna
nic dać nie m ogła”, tzw. Metr. Lit. IV, B, ks. 7, f. 190. Według trafnych spostrzeżeń J. Senkowskiego, op.
cit., s. 11, krótki okres rządów ks. Anny był już tylko rabunkiem dóbr i dochodów książęcych.
22 Piotr Gamrat, wraz ze swoim subdelegatem ks. Wojsławskim, z całą bezwzględnością rewindykował
od sąsiadującej z dobrami królewskimi szlachty mazowieckiej tzw. nadrostki, to jest zawłaszczone, nad
liczbę określoną w przywilejach nadawczych ks. mazowieckich, niekiedy kilkunastuwłókowe obszary gruntów
uprawnych lub lasów. Zob. W. Smoleński, Szkice z dziejów szlachty mazowieckiej, Kraków 1908, s. 70.
Na dokonane przez Gamrata pomiary gruntów królewskich powoływano się w czasie rewizji przywilejów
na dobra królewskie 1564 r. tzw. Metr. Lit. IV B, ks. 7, f. 186; ks. 8, f. 365; AGAD, Oddz. X V III, ks. 9,
f. 86.
23 O dobrach oprawnych Bony na Mazowszu, zob. A. Sucheni-Grabowska, Odbudowa domeny królewskiej
w Polsce 1504-1548, Warszawa 1967, s. 144-152.
24 Wykaz dóbr oprawnych Anny Jagiellonki z 1581, zob. Teki Pawińskiego, t. IV, Warszawa 1900,
s. 4-10.
92
http://rcin.org.pl