mazowsze

Na północ od niej leży niewielkie Pojezierze Gostyńskie, jedyny fragment pojezierzy południowobałtyckich
na obszarze Mazowsza. Kotlina Warszawska zajmuje rozszerzenie równoleżnikowej
pradoliny Wisły i Bugu wraz z odcinkiem doliny Wisły powyżej Warszawy.
Na zachodzie sięga ona po dolinę Bzury, na północy — po krawędzie wysoczyzn nad Wisłą,
Narwią i Bugiem, na pozostałych kierunkach przechodzi łagodnie w wysoczyzny. Północną
część kotliny, leżącą w pradolinie, zajmują przeważnie niskie, piaszczyste tarasy z ciągami
wydm i zabagnień (zwłaszcza w Puszczy Kampinoskiej); południowo-zachodnią stanowi
płaska Równina Błońska, zbudowana z utworów morenowych, zakończona krawędzią nad
doliną Wisły; natomiast wschodnią — niższy taras praski. Wysoczyzna Rawska jest równiną
moreny dennej, urozmaiconą pagórkami moreny czołowej (do 210 m npm). Na południu
wysoczyzna ta kończy się krawędzią nad doliną Pilicy. Wysoczyzna Siedlecka ma charakter
rozległej równiny morenowej, rozciągającej się między pradolinami Wisły, Bugu, Wieprza
i Krzny. Do Mazowsza należała jej część północno-zachodnia z najwyższą kulminacją na północ
od Kałuszyna (223 m npm.), wyraźnie oddzielona od części wschodniej doliną Liwca i Kostrzynia.
Nizina Podlaska obejmuje w granicach historycznego Mazowsza Wysoczyznę ~K olneńską,
częściowo Wysokomazowiecką i Kotlinę Biebrzańską. Wysoczyzna Kolneńska jest obszarem
pagórków, na którym procesy denudacji wytworzyły szerokie doliny o łagodnych zboczach.
Kotlina Biebrzańska stanowi rozległe obniżenie z wielkimi obszarami zabagnień i torfowisk.
Odwadnia ją Narew z Biebrzą. Wysoczyzna Wysokomazowiecka leży na wschód od wysoczyznowego
Międzyrzecza Łomżyńskiego, jest falista, urozmaicona tylko w północnej części
pasem moren czołowych3.
Gleby4 Mazowsza zostały wytworzone głównie na utworach polodowcowych i należą
na ogół do gleb średniej lub słabszej jakości5. Na obszarach wysoczyzn są to najczęściej
żyźniejsze gleby bielicowe, wytworzone z gliny zwałowej oraz piasków nag;linowych i naiłowych.
Na obszarach równin sandrowych i tarasach akumulacyjnych pradolin występują
zazwyczaj słabsze gleby bielicowe, wytworzone z różnego rodzaju piasków i żwirów, oraz
gleby mułowo-bagienne i torfowe. Również większe obszary Mazowsza zajmują żyzne gleby
bielicowe powstałe na utworach pyłowych wodnego pochodzenia, występujące zwłaszcza
na południu Wysoczyzny Płockiej (ziemia płocka i wyszogrodzka), na dużych połaciach
Wysoczyzny Rawskiej (zachodnia część ziemi czerskiej, ziemia rawska) oraz na Równinie
Błońskiej (część ziemi warszawskiej i sochaczewskiej). Duże obszary Równiny Błońskiej
zajmują żyzne czarne ziemie, wytworzone z piasków, glin, iłów i utworów pyłowych wodnego
i bagiennego pochodzenia. Czarne ziemie spotykamy także na Wysoczyźnie Ciechanowskiej
(ziemia ciechanowska i zakroczymska), pod Drobinem w ziemi płockiej, na Zawkrzu na południe
od Mławy. W dolinach Wisły, Bugu i środkowej Narwi oraz innych rzek nagromadziły
się mady, zazwyczaj o wysokiej zawartości próchnicy. Oprócz wymienionych rodzajów gleb
występują drobnymi płatami jeszcze gleby brunatne, reprezentowane zwłaszcza przez ciężkie,
żyzne gleby wytworzone z glin w okolicach Ciechanowa.
Ocena jakości gleb jest historycznie — w pewnych granicach — zmienna, zależy między
innymi od narzędzi pracy rolnika i systemu uprawy. Jednakże porównanie ocen gruntu uprawnego
w XVI-wiecznych lustracjach dóbr królewskich trzech województw Mazowsza ze współczesną
bonitacją glebową dla tych samych terenów wskazuje na wyraźną ich korelację.
Mazowieckie dobra królewskie miały, według ocen lustratorów, w większości gleby dobre
(w okolicach Sochaczewa nawet bardzo dobre) a tylko w mniejszej części gleby średnie i słabsze
6. Królewszczyzny, a także dobra kościelne zajmowały na ogół dużo lepsze gleby niż osadnictwo
szlacheckie, a zwłaszcza drobnoszlacheckie.
8 J. Kondracki, Geografia..., s. 516-522.
4 N a M M gleby i klim at nie zostały oznaczone.
5 Zob. A . Musierowicz i inni, Gleby województwa warszawskiego, „Roczniki N a u k Rolniczych”, 1956,
ser. D , t. 75, s. 1-237; J. Kostrowicki, środowisko geograficzne Polski, w yd. 1, W arsza w a 1957, s. 331-388,
tamże literatura; M a pa gleb Polski 1 : 300 000 I U N G pod redakcją A . Musierowicza, W arszaw a 1961;
B . Dobrzański, Zarys geografii gleb, W arsza w a 1966.
6 A . W aw rzyń czyk, Gospodarka chłopska na Mazowszu w X V I w. i na początku X V I I wieku, W arsza w a
1962, s. 10.
28
http://rcin.org.pl