mazowsze

XVII w. nie oznaczono elementów środowiska geograficznego. Tylko jeden z nich podaje
sieć drożną, aktualną także dla schyłku XVI w.14 Interesujące nas dane o hydrografii, drogach,
zalesieniu, zasięgu pól uprawnych, występują w osiemnastowiecznych planach Warszawy:
C. Albrechta z 1705 r., O. F. Hubnera z 1733 r., P. R. de Tirregaille’a z 1762 r. oraz w planie
M. Deutscha z 1777 r .15, a także w rysunkach kartograficznych poszczególnych dzielnic,
ulic, posesji16. Najbogatszą charakterystykę środowiska geograficznego terenów prawobrzeżnych
dają rysunki F. C. Schmidta z 1733 i 1739 r. oraz plany M. Deutscha17. Uzupełniających
szczegółów dostarczają widoki Warszawy z końca XVI i pierwszej połowy XVII
stulecia18. Ukazują one przede wszystkim topografię obszarów nadbrzeżnych i lokalizację
łach wiślanych.
Cechą charakterystyczną wszystkich cytowanych planów jest ograniczenie się do najważniejszych
elementów środowiska geograficznego, bogatszego poza obrębem zespołu miejskiego.
W jego zaś zasięgu pełniejsza dokumentacja dotyczy północnych przedmieść Warszawy
lewobrzeżnej oraz terenów na prawym brzegu Wisły. Głównym elementem rzeźby terenu
lewobrzeżnej Warszawy jest skarpa, poprzecinana wąwozami dawnych strumieni. Określała
ona kierunek rozwoju miasta do schyłku XVIII w. Z elementów hydrograficznych, prócz
zasadniczego —Wisły, uwzględniono ważniejsze cieki wodne. Są to rzeczki Bełcząca i Nalewka,
spływające ku Wiśle przez północno-zachodnie tereny przedmiejskie. Ich przebieg podano
w oparciu o plany w studium D. Kosackiej19. Mniejsze od nich strumienie, o lokalizacji
określonej w przybliżeniu wzmiankami źródłowymi, nie oznaczone na planach historycznych,
przepływały przez południowe przedmieścia; mianowicie: Kamionka, między jurydyką
franciszkanek a zamkiem oraz Jordan w pobliżu ulicy Gnojnej (Bednarskiej)20. Bieg ich
wyznaczono hipotetycznie, nawiązując do istniejących tu później kanałów, zarejestrowanych
w delineacjach A. Hiża, i wąwozów widocznych w panoramach miasta. Pominięto natomiast
znane w średniowieczu cieki wodne: Dunaj, zasilający fosę staromiejskich murów obronnych,
oraz strumień o nieokreślonej nazwie wzmiankowany w dokumencie z 1413 r., płynący „ex
opposito” kościoła św. Jana21. Przypuszczalnie już u schyłku XV w. ujęto go w kanał22.
Podmokłości i stawy, występujące pod skarpą, między ulicą Gnojną a wąwozem późniejszej
ulicy Oboźnej, oznaczono na podstawie XVIII-wiecznego planu sytuacyjnego pałacu Kazimierzowskiego23
i wzmiankowanego planu Warszawy Hubnera z 1733 r.
Na intensywnie zagospodarowanym obszarze zespołu miejskiego przetrwały nieduże
połacie łąk jako wygony miejskie, usytuowane w pobliżu rzeczki, zwanej Nalewką. Większe
zarośla występowały na łachach wiślanych i podmokłych terenach nadbrzeżnych. Zalesione
tereny znajdowały się poza obrębem północnych przedmieść24.
szawie”, 1651 r. Marcin Łukaszewicz syndyk i notariusz warszawski; (poz. 5) „Delineacja m iasta Stare,
i Nowej Warszawy oraz cyrcumferencja pryncypalniejszyk jurydyk”. Augustyn Locci, budowniczy nadwj
króla Jana III z ok. 1686 r.
14 Patrz przypis 8 poz. a).
15 Patrz: D. Kosacka, Plany Warszawy X V I I i X V I I I w. ..., poz. 23, 25, 54.
16 Jw . poz. 35-167.
17 Varsaviana w zbiorach drezdeńskich... poz. 7, 8. Patrz również: D. Kosacka, Plany Warszawy X V I I
i X V I I I w ...., poz. 25, 362.
18 Są to widoki: z ok. 1580 r. drzeworyt w „Coństitucie seymu w aln ego...” Kraków 1581; z ok. 1590 r.
miedzioryt z dzieła J. Brauna i Fr. Hogenberga, Civitates orbis terrarum, tom VI, Kolonia 1618, tabl. po
s. 47; z ok. 1627 r. rys. piórkiem, oryginał w: Gdańsk, W AP, 1/63 nr 503, relacja A. Boota; z ok. 1630 r.
ol. pł., oryginał w: Alte Pinakothek w Monachium, Bawarska Dyrekcja Państwowych Zbiorów Sztuki,
kopia w: Muzeum Historyczne m .st. Warszawy, sygn. 291; z 1656 r. miedzioryt z dzieła S. Pufendorfa,
De rebus a Carolo Gustavo Regis... ges\lis Commentariorum Libri Septem ..., Norymberga 1696, tabl. 54.
19 Patrz przyp. 6.
20 „...rivulus Camyonka prope turrim ducalis curiae...” 1485 r. AGAD, MK 9, k. 171v; „... super
a quam dictam Jord an ...” AGAD, Grodzkie Warszawskie dissoluta, 26, k. 112.
21 T. Wierzbowski, Przywileje królewskiego miasta stołecznego W arszawy 1376-1772, Warszawa 1913,
s. U .
22 Strumień ten w 1526 r. wzmiankowany jest w pobliżu Mansjonarii (posesja narożna przy ul. Grodzkiej)
jako kanał: „ad fossatae seu canalis ripam ...” AGAD, MK, 41, k. 88.
28 Varsaviana w zbiorach drezdeńskich..., plany sytuacyjne pałacu Kazimierzowskiego poz. 235-252.
24 LM, 1565, t. I, s. 15: Bór za Polkowem, „jest w nim drzewo dobre ku budowaniu godne, jest dębiny
nie m ało...”
123
http://rcin.org.pl