mazowsze

Wiele bowiem spośród wsi mazowieckich X V I w., ośrodków parafii i większych kluczy
majątkowych, nie różniło się, lub niekiedy nawet przewyższało zagospodarowaniem co
podlejsze mazowieckie mieściny, pełniąc zapewne również ich funkcje w zakresie lokalnej
wymiany towarowej. Przykładem służyć tu może wieś u ujścia Bzury — Kamion nad
Wisłą, naprzeciw Wyszogrodu, nie tylko obficie zaopatrzony w role, ale również skupiający
40 zagrodników i 30 piekarzy, co rzuca światło na potrzeby konsumpcyjne tego ośrodka
portowego. Również Kałuszyn, w ziemi liwskiej, który dopiero w X V II w. otrzymał prawa
miejskie, wyróżniał się większym od przeciętnych wsi skupiskiem rzemieślników kilku
specjalności25.
Charakterystyczny typ osadnictwa, różny od większej własności królewskiej, kościelnej
czy szlacheckiej, wytworzyła drobna własność zagrodowa w postaci zespołu przysiółków,
powiązanych terytorialnie i nazewniczo. Ich liczebność, wynikająca z szerokiej różnorodności
zapisów nazewnictwa owych przysiółków drobnoszlacheckich, wydaje się słabiej ugruntowana
od liczebności wsi królewskich, kościelnych, czy należących do zamożniejszej szlachty.
Stwierdzenie to opiera się na stosunkowo częstych przesunięciach rejestracyjnych — w obrębie
całego zespołu osadniczego — poszczególnych działów, opłacających pobór w różnych latach;
nadto niektóre nazwy przysiółków pojawiają się w rejestrach poborowych zaledwie raz lub
dwukrotnie. Spostrzeżenia te prowadziłyby do uznania niejakiej dowolności w formułowaniu
swego zaszeregowania osadniczego przez drobnoszlacheckich płatników. Trudności lokalizacyjne
wielu wymienianych przez nich nazw typu przysiółkowego- świadczyć mogą albo
o tym, że nie utrwaliły one swej odrębności osadniczej, lub też nie miały jej w ogóle, będąc
jedynie wyrazem doraźnego samookreślenia się sąsiedzkiej grupy płatniczej. Stąd też niektóre
osiedla hipotetycznie powiązane na mapie Mazowsza z osiedlami zlokalizowanymi stanowić
mogą części tych ostatnich, odmiennie łączone czy określane przy różnych poborach. W odniesieniu
zatem do osadnictwa drobnoszlacheckiego indeks, wyraża, być może, tendencję
do zawyżenia jego rzeczywistej liczebności. Mapa Mazowsza obejmuje również sześćdziesiąt
osad młyńskich, uznając za takie młyny, wymienione z nazwy w rejestrach poborowych,
zwłaszcza zaś w lustracjach, a możliwe do zlokalizowania26. Z lustracji i z Metryki Koronnej
pochodzą wprowadzone na mapie trzy folwarki mazowieckie o odrębnej nazwie27.
Jednym ze składników osadnictwa mazowieckiego, wydobytym na mapie, są zamki.
Były to budowle murowane lub drewniane z murowanymi elementami obronnymi, określane
w terminologii łacińskiej jako arx lub castrum. Na mapę Mazowsza wprowadzono tylko
nie ulegające wątpliwości murowane zamki warowne książąt mazowieckich, wzniesione na
miejscu dawnych grodów w ciągu X IV i X V w. w Płocku, Wyszogrodzie, Warszawie,
Czersku, Ciechanowie, Liwie, Gostyninie, Rawie i Sochaczewie. Znalazły się na niej również
murowane zamki obronne dygnitarzy kościelnych : prymasowski w Łowiczu i biskupi w Pułtusku,
oraz zbudowany w pierwszej połowie X V I w. przez wojewodę płockiego, Feliksa Srzeńskiego,
warowny zamek w Szreńsku29. Z drewnianych zamków obronnych istniał jeszcze
25 Por. P. Mazowsze, s. 301, 417.
26 Ujemną stroną przyjętego założenia jest niepełny obraz rozmieszczenia osiedli młyńskich na Mazowszu
w X V I w. koncentrujących się na mapie, ze względu na podstawę źródłową, głównie we własności królewskiej.
Por. wyżej s. 67.
27 Folwark Szczawinek, zwany wcześniej Prawda (L R X V I, s. 175; L R X V II, s. 21n.), Buszyce (M RPS
IV , nr 14131; L R X V I, s. 59-62; L R 1789, s. 135-136) oraz Ruda (LM 1565, t. II, s, 19-20; L M X V II,
8. 68-69).
28 Materiał dotyczący zamków mazowieckich przygotował K. Chłapowski. Wspomniane Wyżej terminy,
używane również na oznaczenie grodu jako ośrodka administracji, nie powinny wprowadzać w błąd co do
charakteru związanego z nim obiektu architektonicznego; por. liczne wzmianki w lustracjach mazowieckich
X V I w. o obowiązkowych świadczeniach poddanych w stosunku do zamku.
29 Dokumentację budowli zachowanych czy ich śladów zawierają Katalog Zabytków Sztuki (dalej Kat.
Zab.), zeszyty opublikowane i materiał zebrany w Instytucie Sztuki P A N , oraz zbiory Ośrodka Dokumentacji
Zabytków (m.in. tzw. Teki Łopacińskiego). Ze źródeł pisanych podstawowe znaczenie dla zamków królewskich
ma opis M. Wargawskiego z 1549 r., (zob. s. 22 przypis 49). Spośród kościelnych nie zachowany zamek
w Łowiczu opisują Visitationes bonorum, op. cit., s. 1, Święcicki, s. 102. Zamek w Szreńsku wymieniają:
ŚwięćMd, s. 98, Gwagnin si 204. Święcicki używa jedynego terminu arx, stąd jego świadectwo jest -niemiarodajne
dla rozróżnienia zamku od obronnego dworu.
80
http://rcin.org.pl