mazowsze

objęto przede wszystkim rzeki duże i średnie. Ponieważ zmiany koryta małych rzek, zazwyczaj
płynących wąskimi dolinami, są z reguły niewielkie i trudne do oznaczenia w skali naszej
mapy, przyjęto ich bieg z map topograficznych 1:100 000 W IG 12.
W paru wypadkach rekonstruowano nie istniejące obecnie lub przetrwałe w formie reliktowej
doimy rzeczne i bagna. Na podstawie wzmianek z X V I w. starano się zidentyfikować
rzeki, jeziora i stawy (o ile nie posiadały one na mapach nazwy własnej, lub nazwa ta ulegała
zmianie) przy pomocy analizy położenia tych obiektów na szczegółowych mapach X VIII/
/XIX w., a następnie rysunek ich interpolowano na mapę roboczą 1 :100 000.
W ten sposób zrekonstruowano zarysy jeziora Krusko13, wielkiego stawu rybnego pod
Latowiczem oraz cieki wyschniętych obecnie rzek: Korycianki14 i Rybnicy15. Położone
w dorzeczu środkowej Wisły Mazowsze zajmuje ponad 1/6 całego dorzecza. Wisła płynie
na tym odcinku (długości około 200 km od Radomki po Skrwę) tak zwaną pradoliną notecką16.
Płynie ona do dzisiaj szerokim, nie uregulowanym korytem o szerokości 600-1000 m 17.
Nurt wody często przerzuca się z jednej strony koryta na drugą, rzeka meandruje, co na
skutek lokalnych zatorów kry lodowej powodowało niekiedy przemieszczanie się mas wody
powodziowej w nowe koryto. Silny wpływ na te zjawiska wywierało istnienie przesuwających
się w korycie licznych łach piasku i kęp, zbudowanych z piasków znoszonych w dół rzeki
przez wodę. Na starorzeczach wytworzyły się z czasem torfowiska i zabagnienia.
Fragmentaryczne informacje źródeł pisanych X V I w. wskazują na lokalne zmiany koryta
Wisły. Tak więc w 1565 r. zanotowano, że w Burakowie „pole Wisła podebrała” 18, natomiast
pod Modlinem Narew „brzeg szoruje i łąki... zabiera i piaskiem szoruje” 19. Zmiany koryta
Wisły lepiej oświetlają źródła późniejsze, zwłaszcza X V III w .20
Powodzie w X V I w. w dorzeczu Wisły są poświadczone nieregularnie, najczęściej w kilkuletnich
odstępach czasowych21. Największe zniszczenia wiążą się z powodziami wiosennymi,
zwłaszcza na skutek nakładania się maksymalnych fal powodziowych spływających Wisłą,
Narwią i Bugiem. Zniszczenia te widać zwłaszcza na odcinku od Zakroczymia do Wyszogrodu22.
Najważniejsze dopływy Wisły — Narew z Bugiem (i Wkrą) — wpadają do niej na północny
zachód od Warszawy, tworząc podstawowy węzeł wodny Mazowsza. Narew23 wpływa
na teren Mazowsza na zachód od podlaskiego Tykocina. W jej dolinie można wyróżnić zabagnione
odcinki o charakterze kotlin (m.in. w okolicach Wizny i Ostrołęki) i wąskie przełomy
(np. pod Łomżą). Koryto Narwi jest zmiennej szerokości, zazwyczaj kilkudziesięciu metrów;
rzeka do dziś jest głębsza od Bugu, żeglowna na całym odcinku mazowieckim. Jako rzeka
nizirma, wyróżnia się niewielkim spadkiem, zwłaszcza pomiędzy ujściem Biebrzy i Pisy.
12 Wcześniejsze przekazy kartograficzne dla małych rzek m ają rysunek niedokładny, schematyczny,
często błędny — n p . rysunek rzeczki Rządza na M apie Kwaterm istrzostwa.
13 W początkach X I X w. jezioro to nosiło nazwę Serafin od nazw y wsi, m apy 1 : 100 000 z 30-tych lat
X X w. w ykazują małe jeziorko tej nazwy, obecnie błoto.
14 Rzeczka przepływ ająca przez wieś Korytnicę (L M 1565, t. II, s. 187), obecnie na mapie czytelny je ­
dynie mały, środkowy, bezimienny odcinek tej rzeki; jej daw ny bieg został zrekonstruowany na podstawie
M apy Kwaterm istrzostwa, gdzie rzeka ta występuje jeszcze jako dopływ Liwca.
15 Rzeka wspom niana w 1565 r. .w opisie puszczy Zagajnicy (L M 1565, t. II, s. 92 i nn.), bieg zrekonstruowany
w przybliżeniu w oparciu o mapę Perthéesa, ponieważ nie występuje już na późniejszych, d o ­
kładniejszych przekazach kartograficznych.
16 Por. J. Kostrowicki, Środowisko..., s. 218-234; J . Kondracki, Geografia..., s. 119-139.
17 K oryto W isły zostało sztucznie zwężone do ok. 340 m jedynie na terenie W arszaw y, zob. J. K ostro ­
wicki, Środowisko..., s. 222; J. Kondracki, Geografia..., s. 125.
18 L M 1565, t. I, s. 27.
19 Tam że, t. I, s. 153.
20 Z 1765 r. pochodzi inform acja o przesunięciu się koryta W isły pod Zakroczymiem, co wpłynęło
ujemnie na stan ekonomiczny miasta (A G A D , A S K X L V I 159, s. 1-12). W 1789 r. w protokole lustrator-
skirn pow iatu czerskiego odnotowano, że część gruntów wsi Radwankowo została zabrana przez W isłę
przy zmianie koryta (A S K X L V I 170, f. 1-44).
21 Zob. A . W alaw ender, Kronika klęsk elementarnych w Polsce i w krajach sąsiednich w latach 1450-1586,
t. I, L w ó w 1932, cz. I, s. 39-54, cz. II, s. 55-161.
22 Por. zmiany, jakie nastąpiły między stanem zarejestrowanym na mapach z początku X I X w. i na
mapach 1 : 100 000 W I G .
23 J. W iśniewski, Narew [w :] Słownik Siarozytności Słowiańskich, t. I I I , s. 350-352,: zob. także N arew
[w :] S G K P , T. V I, s. 907-909.
30
http://rcin.org.pl