mazowsze

w X V III w., znany nam z taryf podymnego 1789-179Ô r. oraz z mapy Perthéesa, był już
bardzo zmieniony w porównaniu ze stanem z X V I w. (mianowicie granicą powiatów czerskiego
i garwolińskiego stała się Wisła, powiat czerski natomiast rozszerzył się na zachodzie kosztem
skrawków powiatu grójeckiego) i nie może służyć jako podstawa rekonstrukcji granic.
W związku z tym na mapie schyłku X V I w. przyjęliśmy — biorąc za podstawę treść dokumentu
z 1539 r. i analizę rozmieszczenia w terenie parafii — następujący zasięg powiatu
czerskiego: parafia Czersk, Góra, Cieciszewo, Jazgarzewo, Sobikowo, Chynowo, Karczewie
i Radwankowo ; oprócz tych parafii — wieś Chylice należąca do parafii Piaseczno, a także
wieś Falenica należąca do parafii Zyrzno72. Cały pozostały obszar, zaliczany przez rejestry
podatkowe X V I w. do powiatu czerskiego, uznaliśmy za teren powiatu garwolińskiego.
Granice powiatu czerskiego w X V I w. były względnie stałe (poza wydzieleniem w 1539 r.
powiatu garwolińskiego). Sygnalizujemy nieliczne pograniczne miejscowości, płacące pobór
na przemian w różnych powiatach, a mianowicie: Chylice (zaliczone w 1539 r. do powiatu
grójeckiego), Grębice (1563 r. powiat warecki) oraz Duczoły (poświadczone w 1564 r. zarówno
w powiecie czerskim w parafii Cieciszewo, jak i w powiecie grójeckim w parafii Prażmowo).
Duczoły, których nie potrafiliśmy zlokalizować na mapie, wymieniane były w X V I w. w różnych
parafiach, a mianowicie: parafi Sobikowo (1569,1573,1577 i 1588), parafii Czersk (1576)
lub parafii Góra (1510). W związku z tym fragment granicy na mapie jest niepewny.
Linia graniczna pomiędzy powiatem wareckim i grójeckim w okolicach miasta Wyśmierzyc
jest również wątpliwa, ponieważ nie potrafimy przesądzić z całą pewnością, do którego powiatu
miasto to należało w X V I w., a przekazy źródłowe z X V III w. są również w tej kwestii
sprzeczne73.
Granice ziemi liwskiej mają*przebieg hipotetyczny na odcinku z ziemią nurską,ponieważ
nie udało się ustalić na podstawie źródeł X V I w. przynależności powiatowej następujących
miejscowości, położonych na pograniczu tych ziem: Królowa Wola, Myszadła, Ruda, Rynia,
Czernik, Wójty czyli Zawady oraz Zawiszyn (por. niżej).
Ustalenie granic ziemi łomżyńskiej nie nastręczało specjalnych trudności; wytyczenie
granic na obszarze puszczy Zagajnicy zostało omówione wyżej.
Rekonstrukcja granicy ziemi nurskiej ma również charakter w pewnej mierze hipotetyczny
na obszarach peryferyjnych : na styku z ziemią warszawską i liwską. Powodem stały
się trudności określenia przynależności do powiatu, a nawet ziemi wielu miejscowości, zwłaszcza
tam, gdzie występowały klucze własności królewskiej z nowo osadzonymi wsiami na terenach
Jeśnych, a mianowicie na pograniczu ziemi warszawskiej w okolicach wsi : Głęboczyca
Borucza i Wólka Pieczącina, oraz na pograniczu ziemi liwskiej74.
Najbardziej sporny obszar wraz z wsiami: Zawiszyn, Królowa Wola, Ruda oraz Myszadła
został na mapie wyodrębniony podwójnymi granicami.
W dobrach kapituły warszawskiej, zwłaszcza na obszarze sąsiadujących z województwem
podlaskim parafii Sadowne i parafii Stoczek, przebieg granicy ziemi nurskiej (identyczny
z granicą województwa mazowieckiego i podlaskiego, por. wyżej) został oparty na X V III-
-'wiecznych materiałach kartograficznych.
Ziemia różańska, składająca się z dwóch powiatów, rożańskiego i makowskiego,
miała w X V I w. płynną granicę na pograniczu powiatu makowskiego i przasnyskiego, na
odcinku wytyczonym wsiami: Młodzianowo — Krzyżewo — Chełchy — Karniewo, czyli na
obszarze trzech parafii: Węgrzynowo, Karniewo i Podosie (por. ziemia ciechanowska)76.
72 W edłu g T aryf 1789-1790 (oraz m apy Perthéesa) Falenica w raz z par. Zyrzno wchodziła do pow.
garwolskiego, zaś do pow. czerskiego wchodziły następujące parafie: Chynów, Cieciszew, Czersk, D r w alew,
Góra, J azgarzew, Ostrówek, Pieczyska, Prażm ów , Słomczyn i Sobików.
78 W 1573 r. występuje w pow. wareckim, w 1563 r. w pow. grójeckim. W X V I I I w. Perthées zalicza
do pow. wareckiego, T aryfy 1789-1790 zaś do pow. grójeckiego.
74 Rynia — nowo założona wieś w X V I w. (L M 1565, t. II, s. 198), w g rejestrów skarbowych końca
X V I w. płaciła pobór w pow. kamienieckim, liwskim, a nawet jednorazowo — w pow. w arszawskim ; Głęboczyca
— w pow. warszawskim lub kamienieckim; Czernik — w pow . kamienieckim lub liwskim.
75 Młodzianowo (z par. W ęgrzynow o), Chełchy — Cibory, Ch. D zierżki, Ch. W iechny, Ch. Kmiece (par.
K arniew o), Krzyżewo Nadrzeczne, K . Podburzne, K . Jurki (par. Podosie) opłaciły w 1567 r. pobór w pow.
przasnyskim, Karniewo zaś równi eż w pierwszej połowie X V I w. (w latach 1531, 1542); por. także przyp. 53.
45
http://rcin.org.pl