mazowsze

w 3£Vl w. dawny gród (castrum) w Wiznie, z piętrową bramą, pięcioma basztami, otoczony
wałami wzmocnionymi częściowo murem i fosą30.
Nieprecyzyjna natomiast różnorodność przypadkowych wzmianek przy braku szczegółowych
opisów, jak również właściwego rozpoznania archeologicznego, nie pozwalają stwierdzić,
czy były rzeczywiście zamkami nazywane tak czasem budowle w miastach królewskich
Zakroczymiu i Różanie, kościelnym Czerwińsku i Sieluniu31 oraz w posiadłościach szlacheckich
Radzanowie, Leżenicach czy Kozłowie32. Część z nich zbliżała się może charakterem do
dworów obronnych, albo nieco większych obwarowanych założeń, nazywanych z łacińska
fortałitium lub castellum, a poświadczonych źródłowo np. w królewskim Osiecku33lub w należących
do zamożniejszej szlachty Karniszynie, Sarnowie, Zegrzu, Radziejowicach, Petrykozach
i Zwoli34. Pewne relikty obronności zachował również jeszcze w połowie X V I w. drewniany
dwór łomżyński, niesłusznie określany w literaturze jako zamek35.
Przejdźmy obecnie do kontrowersyjnie rozwiązywanego problemu szacunków ludnościowych
w oparciu o dane rejestrów poborowych. Prace nad map*ą Mazowsza koncentrujące się od
1964 r. na szczegółowej rekonstrukcji osadnictwa36 ograniczyły rozróżnienie wielkości wsi do
dwu grup, określonych w legendzie jako wsie i wsie duże ; do tej drugiej grupy zaliczono osady
powyżej 200 mieszkańców. Uproszczenie klasyfikacji pozwoliło na znaczne rozszerzenie podstawy
źródłowej w porównaniu z dotychczasowymi obliczeniami, opartymi wyłącznie na
rejestrach opublikowanych przez A. Pawińskiego. Stwierdzone bowiem różnice w podstawie
opodatkowania poszczególnych wsi z różnych lat poboru przekonują dowodnie o niemal każdorazowej
ich niepełności; nie można zatem opierać oceny ludnościowej osady na wpłacie po­
30 Inventarium omnium privilegiarium in archivo Regni confectum 1682, wyd. E. Rykaczewski, Paryż
1862, s. 350, 1505 r., por. także H. Rutkowski, Wizna. Studium historyczno-urbanistyczne do planu zagospodarowania
przestrzennego, maszynopis w Pracowni Konserwacji Zabytków, Warszawa 1959; A . Kamiński,
Wizna na tle pogranicza polsko-rusko-jaćwieskiego, „Rocznik B iałostocki”, I, 1961, s. 32-36.
31 W Zakroczymiu, L M 1565, t. II, s. 141 wymienia wielki dwór, gdzie indziej dwór lub zamek; tak
Gwagnin, s. 205 i M. Kromer, Polonia, wyd. W . Czermak, Kraków 1901, s. 27. W opisie Wargawskiego,
k. 492, brak elementów fortyfikacyjnych. Dwór ten nie stał na grodzisku. W Różanie L M 1617, s. 91, mówi
o dworze; Gwagnin. s. 206, o „zamku na górze”. W podzielonym między biskupa płockiego i opata kanoników
regularnych Czerwińsku źródła z X V w. wymieniają dwór biskupi, Kromer, s. 27, wśród zamków — klasztor.
Według W . Łuszczkiewicza, Kościół klasztorny w Czerwińsku, „Sprawozdania Komisji do Badania Historii
Sztuki w Polsce”, t. IV , 1891, s. 40, w X V I I w. znajdował się tam obok klasztoru budynek piętrowy z okrągłymi
basztami, palisadami i mostem zwodzonym. W edług W . Smoleńskiego, Mazowiecka szlachta w poddaństwie
proboszczów płockich (w :) Pisma Historyczne, t. I, Kraków 1901, s. 144 — fortałitium w Sieluniu
przebudowano w pierwszej połowie X V I w. na zamek.
32 W Radzanowie fortałitium, Płockie grodz, wiecz. 9, k. 80, 1543 r.; Gwagnin, s. 204, określa je jako
„zamek murowany na górze między błotami”. W Leżenicach Święcicki, s. 83, podaje — arx (może położony
w obrębie powstałego w 1445 r. na gruntach tej wsi miasta Głowaczowa). Tenże, s. 85, wymienia arx
w Kozłowie, obecnie znajdują się tam na wzgórzu ślady fosy oraz gruzowisko ceglane, por. Kat. Zab. t.
X , z. 2, pow. garwoliński, Warszawa 1967, s. 14.
33 K D Maz. 265, 1497 r. i M RPS, I V - 2, nr 14258, 1526 r. — fortałitium', Wargawski, k. 532 — curia,
blankowanie; L M 1565, I, s. 68 — dwór.
84 W Karniszynie według M K 34, k. 19, 1519 r. i M K 37, k. 13, 1520 r. — castellum', według Święcickiego,
s. 99 — arx; w Sarnowie istniało w X V w. fortałitium mające przygrodek, quod iacet in aqua, praeterea pons
et samborza M K 337, k. 28, 1467 r. i M K 9, k. 126, 1480 r., którego szczątki przetrwały do X I X w., SGKP,
t. 10, s. 323; w Zegrzu — fortałitium, A G A D , Zakroczymskie ziem. wieczyste, nr 17, 79, 1502 r. W Radziejowicach
zgodnie z Kat. Zab., t. X , z. 4, pow. grodzisko-mazowiecki, Warszawa 1967, s. 29, istniał w X V I w.
zameczek, fortalicja; w Petrykozach na przełomie X V i X V I w. wzniesiono fortałitium sive opugnaculum
z hostium more castrorum vulgariter dictum wzwod, por. K D Maz. s. 333; obecnie brak śladów, Kat. Zab.,
jw., s. 25. Konsens na budowę w Zwoli arx seu fortałitium, por. M RPS, I V - 3, nr 18173, szczątki założenia
obronnego potwierdza Kat. Zab., pow. garwoliński, Warszawa 1967, s. 30.
35 Por. Wargawski, k. 21. W dokumencie z 1532 r. przeciwstawia się arcem Visnensem et curias Lomsensem
et Novogrodensem, A G A D , dok. perg. 673, por. M RPS, t. IV -2 , nr 16646.
38 Por. S. Herbst, Atłas na rozdrożu, [w :] Studia historyczne, Księga jubileuszowa z okazji 70 rocznicy
urodzin prof, dra Stanisława Arnołda, Warszawa 1965, s. 143-149; I. Gieysztorowa, O właściwą drogę Atłasu
Historycznego Polski, „Kw. H K M ”, R. X IV , 1966, nr 4, s. 687-694; H. Rutkowski, Mapy podstawowe i atlas
historyczny, tamże, s. 695-700; T. Ładogórski, Uwagi o nowej koncepcji Atlasu Historycznego Polski, „Kw.
Hist.”, R. L X X IV , 1967, s. 89-97; W . Pałucki, Atlas Historyczny ziem połskich drugiej połowy X V I wieku,
tamże, s. 99-110; tenże, Na atłasowym gościńcu, „Kw. H K M ”, R. X V , 1967, nr. 2, s. 385-393; M. Kiełczewska-Zaleska,
W sprawie Atlasu Historycznego Polski, tamże s. 395-400.
11 — Mazowsze w II połowie ., 81
http://rcin.org.pl