mazowsze

nej płockiej, w archidiakonacie pułtuskim. Wsie te były zamieszkane przez drobną szlachtę,
która aż do 1791 r. (Sejm Czteroletni) podlegała jurysdykcji tychże proboszczów53.
Wspomnieć jeszcze należy o uposażeniach dobrami ziemskimi poszczególnych kościołów
parafialnych, miejskich i wiejskich (probostwa). Na Mazowszu, w przeciwieństwie np. do Prus
Królewskich, uposażenie to było dość skromne (1/2 do 2 łanów). Uposażenie kościołów parafialnych
częścią lub całymi wsiami nie przekracza 10 % w stosunku do 447 parafii mazowieckich
(37 całych i 9 części wsi). Prócz tego w kilkunastu wypadkach w XVI w. spotykamy
własność mieszaną królewsko-duchowną (3 wsie)54 lub szlachecko-duchowną (6 wsi)55.
Przy wyróżnianiu wsi należących w części do kościoła brano pod uwagę tylko konkretne
informacje źródłowe —kolejne lustracje, inwentarze, wizytacje —aż do schyłku XVIII w.
oraz tabelaryczne zestawienie dóbr duchownych na mapach Perthéesa, wyraźnie określające,
że część danej wsi jest własnością kościelną. Rzecz jasna, zgodnie z założeniami przyjętymi
już w WL, pominięto istniejące niemal w każdej wsi parafialnej łany plebańskie zwane poświętne.
Łany te w stosunku do ogólnej liczby w danej wsi stanowiły nikły procent56, nie
dający podstaw do zaliczenia takiej wsi do osad o mieszanej przynależności własnościowej.
W sumie do dóbr kościelnych na Mazowszu należało nie 15 miast i 485 wsi jak podał
Pawiński57, lecz 16 miast, 588 wsi całych i 15 w części, czyli 9 % osiedli mazowieckich. Wyższy
o 1/4 stan ilościowy dóbr królewskich (u Pawińskiego 307, w rzeczywistości 434 osiedli)
zmienił także stosunek procentowy własności kościelnej do królewskiej. Mianowicie dobra
kościelne na Mazowszu nie przewyższały (8,7% do 4,6%), jak mniemał Pawiński58, nieomal
dwukrotnie królewskich, lecz o 1/3 —(9% do 6,5%).
Najliczniejszą na Mazowszu, podobnie jak w całej Polsce, kategorię własnościową stanowiły
dobra ziem skie należące do szlachty. Zauważyć jednak należy, że w strukturze
ogółu ludności wiejskiej udział szlachty na Mazowszu był cztero- do pięciokrotnie wyższy niż
w pozostałych prowincjach Korony. Bez miast, liczba szlachty mazowieckiej pod koniec XVI w.
przekraczała 27 % ogółu mieszkańców tej prowincji59, podczas gdy odpowiednie wskaźniki
procentowe wynosiły: dla Wielkopolski 7,6%, dla Małopolski (w granicach przed Unią Lubelską)
6,4 %60.
Ten stan rzeczy wytworzony na Mazowszu jeszcze w czasach książęcych, wzmocniony
pod względem społeczno-ekonomicznym faworyzowaniem w XVI w. przez Jagiellonów
średniozamożnej i ubogiej szlachty mazowieckiej, odznaczającej się wysoką rozrodczością,
w konsekwencji doprowadził do ustalenia się dwóch ściśle ze sobą sprzężonych zjawisk na
tym terenie. Mianowicie, z jednej strony brak na Mazowszu wielkiej, latyfundialnej własności
ziemskiej typu wielkopolskiego, zwłaszcza zaś małopolskiego, z drugiej —niespotykane nigdzie
poza Mazowszem (tudzież graniczącymi z nim ziemiami —dobrzyńską, łukowską i Podlasiem)
rozdrobnienie majątkowe tej kategorii własnościowej oraz największe, szczególnie
na ziemiach północno-wschodnich, kresowych Mazowsza, skupiska drobnej, bezkmiecej,
zubożałej szlachty zwanej zagrodową (21% w stosunku do ogółu ludności wiejskiej)61.
63 W. Smoleński, Mazowiecka szlachta w poddaństwie proboszczów płockich (w:) Pism a historyczne, t. 1,
Kraków 1901.
54 Komorów, w par. Cielądz, pow. Biała, Łomżyca, par. i pow. Łomża, Regnów w par. Regnów, pow.
Biała.
55 Gołymino Kościelne par. Gołymin pow. Ciechanów, Kurzeszyn par. i pow. Rawa, Łęg Wielki par.
Łęg pow. Bielsk, Ślepkowo par. Woźniki pow. Płock, Zaborowie Małe par. Lewiczyn pow. Grójec, Zawidz
Kościelny par. Zawidz pow. Sierpc.
se Przykładowo we wsi parafialnej Rybno w pow. gostyńskim mamy 17 „partes” należących do tyluż
właścicieli (szlachta cząstkowa). Prócz tego osiemnastą część stanowi „pars plebani” (P. Mazowsze, s. 202).
Razem do szlachty należało ponad 14 łanów. Ile wynosiła część plebańska nie podano. Przyjmując 1-2 łany
nie zmienia to typowo szlacheckiej przynależności własnościowej wsi Rybno.
57 P. Mazowsze (wstęp, s. 37-39) opuścił m. Biała w woj. rawskim, własność biskupstwa chełmskiego.
68 P. Mazowsze, s. 56.
59 Według szacunku W. Kuli, Stan i potrzeby badań nad demografią, historyczną dawnej Polski [w:]
Roczn. Dziej. Społ. i G osp., t. X IV , Poznań 1951, s. 71, na przekrój ok. 1578 r. — 27,2%, w tym szlachty
folwarcznej — 5,5%, bezrolnej i zagrodowej — 21,7%.
60 Tamże, s. 71.
61 Zob. wyżej, przyp. 59.
13 — Mazowsze w II połowie. 97
http://rcin.org.pl