Nisko wykształceni pracownicy a zdrowie – wyzwania dla edukacji ...

w różnych środowiskach społecznych. Środowisko, w którym aktualnie przebywa (realnie lub tylko w swychwyobrażeniach), albo działania, które wykonuje, aktualizują w człowieku te spośród wielu nabytychwcześniej postaw i dyspozycji (pozostających niejako w stanie recesji), które charakterystyczne są właśniedla tego środowiska, działania czy ogólniejszego stanu mentalnego. Przykładem może tu być osoba, która naco dzień niemal fanatycznie przestrzega zasad zdrowego odżywiania się, intensywnie uprawia aktywnośćfizyczną, stroni od alkoholu i dymu tytoniowego oraz wyznaje zasady bezpieczeństwa kontaktów seksualnych,natomiast gdy w czasie weekendu lub urlopu przeniesie się z kontekstów codzienności (pracy,rodziny) w kontekst zabawy i relaksu, wtedy radykalnie zmienia swoje postawy i działania.Oba obszary czynników ukierunkowujących (społeczno-środowiskowy i podmiotowy) powiązanezostały na przedstawionym schemacie trzema procesami. Pierwszy – najbardziej rozległy, złożonyi długotrwały – to socjalizacja, w wyniku której jednostki nabywają jako swoje (internalizują) normy,wzory, oczekiwania, wartości obecne w społeczeństwie (różnych środowiskach, kręgach czy kontekstachspołecznych). Drugim mechanizmem, wydzielonym z poprzedniego, są interakcje społeczne, w którychludzie na bieżąco kształtują i weryfikują swoje przekonania, schematy postępowania, rozpoznają możliwościlub bariery działania, nabywają umiejętności, ulegają wzorom, normom i oczekiwaniom, doświadczają presjispołecznej, uzyskują stymulację i wsparcie. Trzeci mechanizm, znów wydzielony z poprzedniego, to procesyzwiązane z percepcją sytuacji, polegające na aktualnym doświadczaniu oraz interpretowaniu napływającychinformacji, pozwalające na bieżąco orientować się w potrzebach i możliwościach działania oraz dokonywaćintencjonalnych wyborów. Te trzy hierarchiczne procesy i mechanizmy sprawiają, że zachowania zdro wotnesą efektem współoddziaływania czynników społeczno-środowiskowych i podmiotowych. Z jednej stronytransmitują do świadomości działających osób wpływy czynników społeczno-środowiskowych, z drugiej –wskazują na aktywną rolę człowieka w doświadczaniu i przetwarzaniu tych wpływów.Zachowania prozdrowotne są nie tylko efektem wskazanych już, względnie utrwalonych czynników(ukierunkowujących i modyfikujących), ale także incydentalnie pojawiających się bodźców do podjęciaaktywności, nazwanych czynnikami wyzwalającymi. Pojawiają się one zazwyczaj w sposób naturalny, aleniektóre z nich mogą być również celowo wywoływane w programach promocji zdrowia. Pochodzić mogąze środowiska (np. wydarzenie medialne, ukazujące określony problem), jak z procesów zachodzącychw obszarze podmiotowym (np. zaobserwowanie objawów choroby).Zachowania prozdrowotne – prawdopodobieństwo ich podjęcia, intensywność i trwałość – traktowanesą jako efekt wskazanych uwarunkowań oraz interakcji pomiędzy nimi. Można ogólnie założyć,że im więcej różnorodnych czynników sprzyjających działaniom prozdrowotnym wystąpi w każdejz wyróżnionych w modelu grup oraz im bardziej będą one wzajemnie spójne, tym większa jest szansa, żerealizowane będzie pożądane działanie.Przedstawiany dalej skrótowy opis poszczególnych czynników zawartych w modelu jest hipoteząna temat roli wybranych zmiennych w podwyższaniu prawdopodobieństwa ogólnie pojętej aktywnościpro zdrowotnej. Nie odnosi się to do szczegółowo wyodrębnionych działań, choć można oczywiścieuszczegółowić te zmienne pod kątem wybranego typu aktywności – np. palenia tytoniu, utrzymywaniaprawidłowej masy ciała, poddawania się regularnym badaniom profilaktycznym.5. Podmiotowe uwarunkowania zachowańzdrowotnychW obszar czynników podmiotowych, przynależących człowiekowi, włączone zostały trzy analityczniewyodrębnione grupy:a) treści przekonań zdrowotnych,b) umiejętności i kompetencje,c) cechy osobowościowo-afektywne (Ryc. 1).Treści przekonań zdrowotnych to przede wszystkim: uznawane wartości i cele (zarówno te zbieżne,jak alternatywne w stosunku do zdrowia), przyjmowana koncepcja zdrowia, przekonania dotycząceuwarunkowań jego stanu, uznawane normy społeczne, dotyczące zachowań zdrowotnych i wreszciewyobrażenia na temat oczekiwań ze strony znaczących innych w tym zakresie. Wyróżnić można takżeracjonalizacje przyjmowane dla uzasadnienia własnej aktywności lub jej braku w sferze zdrowia, a także39