Nisko wykształceni pracownicy a zdrowie – wyzwania dla edukacji ...

postrzegane korzyści i straty, wynikające z takiej aktywności oraz przewidywane bariery i ułatwienia w jejrealizacji. To również przekonania dotyczące własnej osoby, takie jak: samoocena, ocena stanu własnegozdrowia i samopoczucia oraz posiadania problemów podatnych na modyfikację (np. spadku kondycji,przyrostu wagi), przekonanie o własnych możliwościach wywierania wpływu na zdrowie (umiejscowieniekontroli), o własnej skuteczności w realizacji działań związanych ze zdrowiem oraz o podatnościna choroby związane ze stylem życia. Czynniki z tej grupy są zmiennymi najczęściej pojawiającymi sięw badaniach uwarunkowań zachowań zdrowotnych.Umiejętności i kompetencje obejmują, z jednej strony, bardziej lub mniej utrwalone wyuczonesposoby reagowania (np. umiejętność jazdy na nartach, rozładowania napięcia, nawiązywania znajomości,asertywność), z drugiej wiedzę typu know-how w obszarze różnych zachowań ważnych dla zdrowia(m.in. umiejętność poruszania się w systemie instytucji opieki medycznej, korzystania z Internetu, przygotowywaniazdrowych posiłków). To także ogólna umiejętność rozumienia i korzystania z treści przekazówdotyczących zdrowia (health literacy). Jako sprzyjające aktywności prozdrowotnej uznać możnaposiadanie takich ogólnych dyspozycji, a także cech specyficznie dotyczących jak największego zakresupotencjalnych zachowań ważnych dla zdrowia.Cechy nazwane osobowościowo-afektywnymi obejmują m.in. poziom zainteresowania sprawamiwłasnego zdrowia, stosunek emocjonalny do różnorodnych zachowań pro- i antyzdrowotnych oraz do przekazównakłaniających do takich zachowań lub zabraniających innych, podatność na tego typu przekazy i naciskispołeczne (konformizm), odczuwane potrzeby (w odróżnieniu od przekonań na temat potrzeb i wartości)związane z czynnikami wpływającymi na zdrowie oraz cechy charakterologiczne (jak m.in. wytrwałość,ciekawość, otwartość na zmiany). Zmienne z tej grupy są niewątpliwie najmniej podatne na modyfikacje.6. Społeczno-środowiskowe uwarunkowaniazachowań zdrowotnychW obszarze społeczno-środowiskowym (Ryc. 1) wyróżnić warto trzy grupy wzajemnie powiązanychczynników ukierunkowujących:a) wartości, normy i wzory zachowań (system aksjonormatywny),b) ład instytucjonalny,c) infrastruktury i zasoby materialne.W pierwszej grupie znajdą się głównie: normy prawne, reguły moralności, a także zwyczaje orazmody dotyczące zachowań ważnych dla zdrowia. Tu mieszczą się również stojące za tymi normami mechanizmywsparcia i kontroli społecznej, decydujące o sile ich oddziaływania. Osobno wskazać można społecznewzory zachowań związanych ze zdrowiem – zarówno te charakterystyczne dla ogółu danej społeczności,jak właściwe dla „znaczących innych” i grup odniesienia (pozytywnego i negatywnego). To także wzoryoraz wartości celowo rozpowszechniane w różnorodnych przekazach medialnych, również kreowane poprzezkomercyjny marketing. Należy zwrócić uwagę, że zmienne te opisywane są w modelu jako właściwe dlaśrodowiska społeczno-kulturowego, w którym funkcjonują dane osoby, a nie dla ich świadomości.O ile powyższe uwarunkowania lokują się w sferze kultury, to kolejne bliższe są strukturalnemuujęciu społeczeństwa. Tu uwzględnić trzeba obecność i status w strukturze społecznej ról, grup, organizacjii instytucji kreujących wartości, normy, wzory, oczekiwania, ułatwienia i ograniczenia, dotyczącezachowań pro zdrowotnych. Przywołać można m.in. różne polityki (państwa, pracodawców, firm ubezpieczeniowych,koncernów przemysłowych i in.) promujące zdrowy (lub niezdrowy) styl życia, procedurydziałań (m.in. programy prozdrowotne, ścieżki kształcenia) oraz związane z nimi formy organizacyjne –bezpośrednio angażujące ludzi lub tylko wzorcotwórcze (m.in. ruchy społeczne, organizacje obywatelskie,role profesjonalne i przywódcze).Z kolei zasoby materialne, w odróżnieniu od wyżej przywołanych społecznych, to dostępnośćw danym środowisku produktów, infrastruktury i usług, wykorzystywanych do realizacji aktywnościprozdrowotnej. Ta grupa zmiennych obejmuje zarówno samą obecność (podaż) tych elementów(m.in. zdrowej żywności, tras turystycznych, sprzętów sportowych, informacji na tematy zdrowia), jakfizycznie rozumiane możliwości ich wykorzystania, czyli realną ich dostępność dla danych osób.40