Een geschiedenis van Hongarije.pdf - Kees Bakker over Hongarije

Intellectuelen in de Rákosi-tijd
Met het naderen van het oorlogseinde en onder de indruk van de enorme rol die de
Sovjet-Unie in de strijd speelde, verwachtten velen dat de overwinning op de nazi’s
misschien niet het verdwijnen, maar toch wel een drastische aanpassing van het
kapitalisme tot gevolg zou hebben.
Om die reden werden de ontwikkelingen in Oost-Europa met grote belangstelling
gevolgd en werd de wending van 1948 begroet als het daadwerkelijke begin van de
opbouw van het socialisme. Het crediet dat dit Oosteuropese socialisme kreeg in kringen
van de linkse intelligentsia was enorm en leek met het oplopen van de koudeoorlogsspanning
alleen maar onvoorwaardelijker te worden. Mensen als de filosoof Jean-
Paul Sartre, de dichters Paul Eluard en Louis Aragon en de romancier Bernard Shaw,
vertegenwoordigers van een voorhoede die in het internationale culturele leven een
leidende rol speelde, verwachtten van het communisme de verwerkelijking van de grote
utopie en daarom ging hun, lijkt het achteraf, geen zee te hoog.
Tweemaal voelden deze intellectuelen zich onaangenaam getroffen: eerst bij de
afkondiging van het zogenaamde socialistische realisme, dat ook door de Westeuropese
communistische partijen zo goed en zo kwaad als dat ging gepropageerd werd en later
door schijnvertoningen als het proces tegen László Rajk. In beide gevallen zetten zij zich
daar echter, een enkele uitzondering daargelaten, overheen.
In grote lijnen was dit ook de situatie in Oost-Europa en in Hongarije. De Hongaarse
intelligentsia identificeerde zich volledig met de communistische partij. Dat wil zeggen,
wat er van de intelligentsia niet monddood was gemaakt. Rechtse intellectuelen waren
hun recht van spreken na de bevrijding namelijk al gauw kwijt. Daarop volgden weldra
ook vertegenwoordigers van de etnisch nationalistische stroming als László Németh.
Wie overbleef, maar dat was nog altijd de hoofdmoot van progressief gestudeerd
Hongarije, steunde partijleider Rákosi. Of iemand lid was van de partij of niet, maakte
daarbij eigenlijk geen verschil. Steun kwam net zo goed ook van vooraanstaande nietpartijgenoten.
De goede band tussen partij en intellectuelen werd in Hongarije nog in de
hand gewerkt door het grote intellectuele prestige dat de partijleiders genoten. Behalve
Mátyás Rákosi zelf werd ook Ernő Gerő alom gerespecteerd om zijn internationale
ervaring en partij-ideoloog József Révai was een graag beluisterd redenaar.
Deze intelligentsia, in Oost en in West, aanvaardde het Stalinisme tot in zijn
lachwekkendste en meest inhumane uitingen. Hongaarse avantgardisten van naam
begonnen zonder morren, soms zelfs uit overtuiging, socialistisch-realistische werken te
vervaardigen. De knappe modernistische architect Gyula Rymanóczy verrijkte de
technische universiteit met drie blokkendozen in Stalin-stijl. De diepzinnige
cultuurfilosoof György Lukács flankeerde József Révai tijdens het beroemd geworden
architectendebat in 1951 en nam het in het buitenland ook nog even voor het Rajk-proces
op. Dat laatste werd ex-graaf Mihály Károlyi, de man die Hongarije in 1918 los had
gemaakt van Oostenrijk en die in de jaren ’30 als balling met de communistische
beweging was gaan sympathiseren, teveel, maar tot aan dat proces identificeerde ook hij
zich -als ambassadeur in Parijs- geheel met het regiem. Zoltán Kodály was voorzover
bekend partijloos, maar liet zich wel door de partij op pad sturen om de bokkige kardinaal
Mindszenty tot een meegaander houding te bewegen. Gyula Illyés, door de erudiete
partijleiders voor de belangrijkste contemporaine schrijver gehouden, werd evenmin lid
236