Een geschiedenis van Hongarije.pdf - Kees Bakker over Hongarije

genereren voor de provincies en voor ’s keizers kas. Het verpachten van rechten aan
Joden leverde de desbetreffende grootgrondbezitters forse inkomsten op. Op het 250 000
hektare grote bezit van de familie Schönborn in Munkácsszentmiklós in de provincie
Bereg (nu in Roemenië) pachtten Joden het recht om drank te schenken, het recht om
vlees te verkopen, het recht om graan te malen, het recht om pacht te vergaren en het
recht om kaarsen en kosjere wijn te verkopen. De inkomsten uit deze pachten beliepen
maar liefst een derde van de totale inkomsten uit dit landgoed.
Veel Joden ontwikkelden op het gebied van de landheer handelsactiviteiten. Uit de telling
van 1735 blijkt, dat een derde van de Hongaarse Joden zijn brood in de handel verdiende.
Meestal waren het winkeliers: volgens de telling had een kwart van de Hongaarse Joden
een winkel. De anderen waren marskramers of reizende kooplui. Een enkeling was actief
in de groothandel. Daarbij ging het vooral om het opkopen en verkopen van zaken als
huiden en leer, wol en veren. Ook in de wijnhandel waren Joden actief. In de handel in
wijn op Polen verwierven Joodse kooplui zich zelfs een monopoliepositie.
Veel Joodse inwoners leefden verder van het pachten van rechten van de landheer, zoals
het recht om jenever te stoken, een kroeg te exploiteren of tabak te verkopen. Vooral in
het noordoosten, in de omgeving van Munkács (Mukacevo), pachtten Joden ook wel
tollen en het maalrecht.
Onder de Joodse inwoners waren echter ook heel wat ambachtslieden. Vaak waren dat
ambachten, waarin het ging om de verwerking van een grondstof uit de landbouw. Joden
waren bijvoorbeeld bontwerkers, zeepzieders, leerlooiers of linnenververs. Maar anderen
waren als glaszetters, kleermakers, kappers, of slagers actief. Tenslotte waren er ook wel
Joden die zich op een landgoed als boer vestigden of een wijngaard pachtten.
Joden die in de loop van de eeuw een beroep deden op bescherming van de keizer, kregen
meestal nul op het rekest. Dit veranderde in het laatste kwart van de eeuw, tijdens het
bewind van keizer Jozef II. Een belangrijk signaal was de opheffing van de orde van de
Jezuïeten in 1773. Als verlicht vorst was Jozef van mening, dat de Joden in principe net
zulke onderdanen waren als de anderen. Er moest, vond hij, een eind komen aan de
perifere positie van de Joden. Ze moesten in de Hongaarse samenleving opgenomen
worden, ‘christenen’ of op zijn minst ‘nuttige leden der maatschappij’ worden, zoals de
keizer het in 1781 formuleerde. De grote massa van de Joodse bevolking die van de
handel leefde, moest dat leven inruilen voor een bestaan als boer of ambachtsman.
Om geschikt te worden voor dit nieuwe burgermans- of boerenbestaan moesten zij zich
beter onderwijs laten welgevallen, hun eigen taal opgeven en, zoals Jozef schreef, ook
nogeens afscheid nemen van bepaalde ‘eigenaardige vooroordelen’.
De opvattingen van Jozef II spoorden met de gedachtengangen over gelijkberechtiging
van de Joden in verlichte kringen elders in Europa. Ook daar was men van mening, dat
emancipatie samen moest gaan met assimilatie, met de versmelting van de Joden met de
natie in kwestie. De gelijkberechtiging die de Joden in het vooruitzicht werd gesteld, gold
niet de Joodse bevolking als collectief, maar de Joden als individuele staatsburgers. Net
als Jozef II waren ook de andere verlichte heersers van mening dat de Joden eigenlijk
‘christenen’ moesten worden, dat wil zeggen, de heersende morele en
levensbeschouwelijke opvattingen moesten overnemen.
In 1783 kwam de keizer met een heel pakket aan maatregelen gericht op de positie van de
Joden. Jozef zette een streep door tal van oude verboden en beperkende bepalingen, maar
moest op enkele punten toch nog altijd gevestigde belangen ontzien. Zo bepaalde hij, dat
Joden zich wel in de ‘koninklijke steden’ mochten vestigen, maar dat Joodse
73