DOSYA: ÇEVİRİ VE SANSÜR Hazırlayan: Nurdan Cihanşümül Maral

Söyleşi 38
Dilin, dolayısıyla metinlerin kültürel çevreyle bağlantıları bilinir. Hem Türk hem de Alman
toplumlarını, kültür ve edebiyatlarını yakından tanımanızın, çevirdiğiniz metinlerin metin-dışı
bağlamlarını da bilmenizin size ne gibi katkıları olduğunu düşünüyorsunuz?
Anlamadığım bir şeyi çevirmenin ne kadar korkunç bir şey olduğunu ara sıra yaptığım belli bir tür
teknik çeviride yaşıyorum. Tehlikeli sporların veya kumarın verdiği heyecana düşkün biri olsam
herhalde zevk bile alırdım. Bunun karşı ucunda, tanımanın verdiği ve benim daha çok sevdiğim o
huzurlu "aile" ortamı var. İki kültürü de yakından tanıdığımı söylüyorsunuz, ama bu tanışıklığın
iyi bilmek olmadığını belirtmek isterim. Sadece neyin aşağı yukarı nerede olduğunu, kime neyi
sorabileceğimi biliyorum, o da bana yetiyor. Bana çeviride asıl katkısı olduğunu düşündüğüm şey,
bilmem değil, bildiğim veya bildiğim sandığım şeyden sık sık şüpheye kapılmam. Zaman varsa,
araştırarak çevirmek gibisi yok.
Süskind’den Kafka’ya, Handke’den Benjamin’e, Zweig’a ve Klaus Mann’a çok sayıda önemli
yazarı dilimize kazandırdınız. Çeviri etkinliğinde, her yazar/eser için geçerli olabilecek, önceden
belirlenmiş olan değişmez ilkeler, çeviri kuralları söz konusu edilemez. Ancak bu, çevirmenin
metni istediği gibi yorumlayabileceği anlamına da gelmez. Bu bağlamda, bir iki örnekten yola
çıkarak, hangi yazara/yapıta göre, ne gibi farklı çeviri stratejileri uyguladığınızı merak ediyorum.
Ben stratejileri olan veya stratejileri olduğunu düşünen, varsa da farkında olan bir çevirmen
değilim. Kafka’dan Handke’ye bütün yazarlara aynı stratejiyi uygulamak çeviriye James Last tadı
verir. Ama belli sayıda, farklı stratejiler olabileceğini de sanmıyorum. En azından, böyle bir soyutlamayı
benim aklım almıyor. Belki Çeviribilim yönünde ilerleseydim bu sorunuza derli toplu bir
cevap verebilirdim. Benim için ne kadar metin varsa o kadar çok “strateji” var, hatta aynı metnin
içinde bile değişen stratejiler var. Çevirmen kendi sesini edebiyat metninin sesinin önüne çıkarmaktan
kaçınıyorsa zaten her sayfada değişen bir strateji izlemek, bu arada yerine göre daha az
veya daha çok kendi yorumunu kullanmak zorunda kalacaktır. Ama böyle bir esneklik de zaten o
tumturaklı ‘strateji’ kavramına aykırı düşer. Daha çok ‘taktik’ kavramıyla karşılanabilecek çözümler
sözkonusudur. Veya olsa olsa, ‘işini yap, ortalıkta fazla görünme’ biçiminden bir antistrateji. Evet,
iyi çevirmen, iyi bir hizmetçi olabilendir. İşini öyle yapmış, metni öyle hazırlamıştır ki, okur o metnin
içinde sağa sola çarpmadan, ayağı takılmadan ilerler, metnin hedefine ulaşır ve bunu çevirmenin
o hazırlığına borçlu olduğunu hissetmez bile. Yani adına strateji denebilirse, çevirmenin
stratejisi, uşak olmayı öğrenip bundan gocunmamak, tersine, bu uşaklığı “Ik dien” bilinciyle taşıyabilmektir.
Özgün Kafka metinleri, kimilerince felsefi, soğuk, duygusallıktan uzak ve coşkuyu göz ardı eden
“kuru, matematiksel anlatım”a dayalı, “neredeyse tutanak tarzında” (Peter Kampits) bulunur.
Bu bağlamda, Veysel Atayman, “Bizdeki Kafka çevirileri, özgün metinlerde olmayan bir devriklik,
bir hareket, hatta biraz tat kazanmıştır,” der. Bu sava katılır mısınız? Siz, böyle bir kaygı taşıdınız
mı, metinlerinin anlatım biçimine, sözdizimsel yapısına, temposuna bağlı kaldınız mı?
Hayır, birincisi Kafka bana kesinlikle “felsefi, soğuk vs” gelmiyor. İkincisi, gene hayır; benim
Türkçe’de Kafka’yı yaşayışım hiç Veysel’inki gibi olmadı. Bence Türkçe çevirileri, en azından benim