DOSYA: ÇEVİRİ VE SANSÜR Hazırlayan: Nurdan Cihanşümül Maral

Dosya 54
toplum üzerinde siyasi baskıların egemen olduğu dönemlerde, kimi zaman yazarlar, kendilerine
ait ‘yeni’ bir yapıt üretmek yerine başka bir yazarın yapıtını çevirerek sansürden kaçınmaya
çalışmışlardır. Böylece kendilerinin doğrudan söyleyemediklerini, dolaylı olarak başkalarının
‘ağzından’ söyleyerek sansür baskısından kurtulmuşlardır. Çeviriye uygulanan sansürü geciktiren
bir başka etmen de, çevirinin ve onun yazarının sansürü uygulayan odaklar tarafından, yapıtın
yabancı kaynaklı oluşundan dolayı daha geç fark edilmesidir. Bunun bir diğer nedeni de, çevrilen
yazarın/kitabın egemen dizgeye/anlayışa karşı bir tehdit ya da tehlike olarak algılanmasının belli
bir zaman almasıdır. Yerel yazın dünyasında bilinen yazarların yapıtlarının yasaklanmasıyla çevirinin
işlevsel anlamda etkin bir konuma gelmesi, çevirileri erek yazın dizgesinde daha ‘merkezi
konuma’ getirecektir. Even-Zohar’ın Çoğuldizge kuramında öne sürdüğü gibi, çevirilerin erek yazın
dizgesinde oluşan boşluk ya da eksiklik çeviriler yoluyla giderilmektedir (Even-Zohar 2002: 195-
197). Çeviri yapan yazar ya da çevirmenler, egemen gücün hoşuna gitmeyecek bazı ‘aykırı’
düşüncelerin erek dildeki okurlara ulaşmasını sağlamaktadır. Türk yazınında sansürün yoğun
biçimde uygulandığı yetmiş ve seksenli yıllarda Bertolt Brecht gibi sol eğilimli ya da Heinrich Böll,
Stefan Zweig, Annemarie Schimmel, Erich Maria Remarque gibi totaliter rejimlere, savaşa karşı
olan bazı yazarların yapıtlarının daha çok çevrilmesi, bunun en açık göstergesidir (Sağlam 2002:
291-292). Farklı nedenlerle baskı ortamlarında yazma özgürlüğü engellenen ya da yazmaktan
çekinen yazarlar, ‘yeni’ bir yapıt yazarak kendilerini tehlikeye atmak yerine benzer görüşleri paylaştıkları
yazarların yapıtlarını çevirerek onları bir ‘araç’ olarak kullanmayı yeğlemişlerdir. (11)
Erek kültürün bir parçası olan yazar böylece kendi görüşlerini daha ‘tehlikesiz’ biçimde dile getirme
olanağına sahip olmaktadır. Başka bir anlatımla, susmak/yazmamak yerine konuşturmak/çevirmek
egemen olan güce karşı bir mücadele biçimine dönüşmektedir. Yazara uygulanan sansür,
çeviriyle bir anlamda delinerek düşüncelerin başka ‘kalemlerle’ okura ulaştırılmasını kolaylaştırmaktadır.
Çevrilen yazarın yabancı kaynaklı olmasının çevirmen/yazar için bir başka yararı da,
onun sansür nedeniyle doğrudan baskıya uğramamasıdır. Dahası, yazar kendi kimliğini ve bu kimliğin
altında yatan, okurlarca da bilinen egemen güce karşı ideolojik tutumunu gizlemek ya da
tanınmamak için sahte/takma bir ad altında kendi yapıtını çeviriymiş gibi yayımlayabilir. Burada
‘sahte/sözde’ çevirinin arkasına gizlenen çevirmen yazarın kendi okurlarına - eğer ‘sahte’ çevirmenin
‘gerçek’ kimliği okurlar arasında bilinmiyorsa – ulaşamama riskiyle karşı karşıya kalma
olasılığı da vardır.
Önceki sorularımıza geri dönecek olursak, bir metne/çeviriye sansür nasıl uygulanmaktadır ya da
sansürün farklı biçimleri var mıdır? Kuşkusuz, sansür uygulamaları bir yapıtın her oluşum aşamasında
gündeme gelebilir. Sansür, bir yapıt/çeviri ortaya çıkmadan önce olabileceği gibi, o
yapıtın yayımlanmasından sonra da gerçekleşebilir. Bir çevirinin yayımlanmadan sansüre uğraması
ya da yasaklanması her zaman için olasıdır. Çevrilmesi düşünülen yazarın dünya görüşü egemen
anlayışa karşı olarak görülüyorsa/biliniyorsa, söz konusu yazarın çevrilmesi önceden de yasaklanabilir,
ayrıca yazarın çevirileri yayın piyasasından kaldırılabilir ya da okunmaması istenebilir.
Bu tür uygulamalar daha çok totaliter ve dış dünyaya kapalı olan rejimlerde görülmektedir. Savaş
öncesi ve sonrası dönemlerde buna benzer uygulamaların olduğu bilinmektedir. II. Dünya Savaşı
öncesinde Alman ve sonrasında Doğu Alman yazınında ya da seksen sonrası sıkıyönetim dönem-