DOSYA: ÇEVİRİ VE SANSÜR Hazırlayan: Nurdan Cihanşümül Maral

Mahir Ünsal Eriş
Dilin aktarılabilirliğine kafa yormak
Babil Hikâyeleri 80
Dil büyülü bir soyutlama uğraşıdır. En başta kendimizi kendimize anlatmaya yarayan, sonra ise bizi
başkalarına anlatıp başkalarını anlamamızı sağlayan, kimi zaman yalınlığı kimi zamansa karmaşıklığıyla
hayranlık uyandıran bir kodlar bütünüdür. Bu özellikleriyle dil onu konuşan bireyin içinde
bulunduğu toplumun hem tüm özelliklerini yansıtmaya muktedirdir.
Bununla birlikte dil, elbette ki yalnızca o dili konuşan topluluğun kendi arasındaki iletişimini sağlamaya
yaramaz. İnsan ifadesi sınırlı olduğu için dille anlatılabilen her şey taşınabilir özelliktedir.
Bunun şüphesiz ilk biçimi kavram ve sözcüklerin dilden dile aktarılmasıdır. Genellikle “yabancı
sözcükler”, “yabancı kökenli sözcükler” olarak bilinen bu taşınmış kavram ve ifadeler kimi zaman
kaynak dil olan dilde bile varlığını yitirdiği halde erek dilde yaşamaya devam ederler. Ya da erek
dilde, o dilden ya da diğer bir yabancı dilden başka bir kelime ya da kavramla bir araya gelerek
kaynak dil açısından tanınmaz hale gelebilirler. Örneğin bugün çeşitli Türki kökenli dillerde balbal
biçiminde yaşan dikili mezar taşlarının adının kökeni aslında Moğolcadır. Sözcüğün Moğolcadaki
hali “baba”dır (баба) Ataların anısına onların mezarları başına dikilerek sanki hiç ölmemiş, dimdik
ayaktaymışlar gibi durmaları prensibi üzerinden doğan bu kült zamanla düşman mezarlarına da
uygulanarak genelleşmiştir. Ancak ata anlamında baba (баба) sözcüğü bu dikilitaşların adı olarak
kalmıştır. Bugünkü Moğolcada bu taşlara Hün Çuluu (Хүн Чулуу) deniyor, ancak çevre toplulukların
dilinde halen baba ve balbal biçimleri yaşamakta. Türkçeye farklı anlamları haiz olmak üzere
her iki şekilde de giren sözcük İtalyanca bir sözcükle bir araya gelerek bugün İtalyanlar için de
Moğollar için de tanınmaz hale gelmiş bir birleşik isim oluşturmuştur: iskele babası. İskele, İtalyancada,
Türkçedeki anlamını da içeren ve daha bunun yanı sıra birçok anlama gelen “scala”
sözcüğünün Türkçeleşmiş halidir. Latincede çıkmak, yükselmek, tırmanmak anlamlarına gelen
scandere fiili kökenlidir. Türkçede, Arapça ve Farsçadan miras bir gelenekle “başına bir elif konarak”
tıpkı spirito’nun ispirto, stavros’un istavroz, scarpini’nin iskarpin olması gibi, okuması kolay hale
getirilmiştir. Bu ad artık İtalyanların, Moğolların görüp tanıyıp hak iddia edemeyecekleri kadar
Türkçedir.
Bu taşınmış sözcüklerin bugün kaynak dilleri konuşanlara bile yabancı gelecek kadar kendi bağımsız
şekillerini bulmasının arkasında elbette iki önemli sebep var. Birincisi şu; zaman tüm topluluklar
için aynı hızla akmaz ve kimi topluluklar yer değiştirerek çok farklı etkilerle karşı karşıya kalırlar.
Yer değiştirirken katedilen mesafe arttıkça kaynak dilin eski haliyle yenisi arasındaki mesafe de
artıyor. Türklerin Asya içlerinde yaşarken dillerine giren sözcüklerin hepsi o dönemin Çince,
Moğolca, Hunca etkilerini taşıyorlar ki bu dillerin kimisi halihazırda yok, kimisi ise o sözcükleri
kendileri bile kullanmıyorlar. İkinci önemli sebep ise yabancı dillerden kelime ve kavram ithali
yapan dillerin dilbilgisel yapısının değişkenlik göstermesi. Türklerin Akdeniz gibi büyük ve kıyısında
çok büyük çeşitlilikler barındıran bir denizle tanışmaları onlara çok sayıda “ilk kez görülmüş” şeyi
o bölgenin topluluklarının o şeyleri adlandırdığı şekilleriyle kabul edebilmeleri imkânı tanıdı. Ancak