DOSYA: ÇEVİRİ VE SANSÜR Hazırlayan: Nurdan Cihanşümül Maral

57
Dosya
Türkiye’de yapılan çevirilerin geçerliliğini ve yetkinliğini ölçebilecek bir denetim mekanizması bulunmadığında
ve bu konuda yasal düzenlemeler eksik olduğundan çevirilerin niteliği daha çok
yayınevlerinin ve çevirmenlerin duyarlılıklarına bırakılmıştır. Gerçi dünyanın her yerinde çevirilerden
yayınevleri birinci derecede sorumludur ancak özellikle gelişmiş ülkelerdeki yayınevlerinin
çeviri konusuna daha ciddi yaklaştıkları ve bir çeviri yaklaşımına sahip oldukları söylenebilir.
Yayınevinin saygınlığı ve imgesi söz konusu olduğundan çeviride her şey çevirmene bırakılmamaktadır.
Örneğin, özgün yapıtlarda olduğu gibi çeviriyi değerlendiren bir düzeltmenin süzgecinden
geçmektedir. Benzer biçimde, yayınevinin çevirmenin özlük haklarına da saygı göstermesi beklenmektedir.
Konuya bu açıdan bakıldığında, işveren, belli sınırlar içerisinde çevirmenden bazı isteklerde
bulunabilir. Yayınevinin çevirmenden habersiz biçimde ya da istediği gibi çeviride değişikler
yapmaması gerekir. Ancak yayınlarla ilgili yasal düzenlemelerin esnek olduğu ülkelerde bu her
zaman böyle olmayabilir. Sözgelimi, yayınevi çevirmenden/yazardan habersiz biçimde
çeviride/yapıtta bazı değişiklikler yapabilir. Ya da çevirinin niteliğini ve çevirmenin çalışma
koşullarını düşünmeden işveren tarafından çevirmene verilen sürenin kısaltılması ya da çevirinin
karşılığında çevirmene ödenen miktarın azlığı gibi etmenler çevirmenin oto sansürü bağlamında
çeviride bazı kısıtlamalara neden olabilir. Bunun sonucunda, çevirmen, çeviriyi zamanında
yetiştirebilmek için kaynak metni tam irdelemeden, yorumlamadan ve metni oluşturan, onu biçimlendiren
tarihsel, yazınsal, uzmanlık bilgisi, metin geleneği ya da yazar hakkındaki ek bilgilere ulaşmadan,
bunları özümsemeden çeviri edimine başlayıp bitirebilir. Bu görüşten yola çıkarak,
çevirmen, anlamadığı, çözümleyemediği ya da karmaşık gelen anlatımları ya çeviride çıkarabilir
ya da anladığı kadarıyla yorumlayıp özetleyebilir. Bütün bunları oto sansür açısından değerlendirebiliriz.
Çevirmen, belli bir dünya görüşü ya da anlayışı doğrultusunda bir çeviri yapmasa da, çevirmenin
kaynak metni teknik nedenlerle bilinçli biçimde değiştirmesi ve kısıtlaması oto sansür
uygulamasının bir kanıtıdır.
Çeviri süreci öncesi ve sonrasında bir çeviriye uygulanabilecek sansürü tartıştıktan sonra son olarak
sansüre uğrayan bir çevirinin bir çeviri okurunu nasıl etkileyebileceğini ele alacağız. Her ne kadar
çeviri okurları yerel okurlardan farklı niteliklere sahip olmasa da, çevirinin okur üzerinde yapacağı
yabancılaştırıcı etki, onun farklı alımlanmasına yol açmaktadır. Her çeviride, yoğun uyarlamalar
ve yerelleştirmeler yapılmamışsa, belli oranda bir yabancılaştırma söz konusudur. Genel anlamda,
yabancı bir kültürde/dilde oluşup bir çevirmenin süzgecinden geçerek erek kültüre/dile aktarılan
bir ürün olan çevirinin okuru yabancı bir kültür ve yazın geleneğinin varlığını çeviride duyumsamak
isteyecektir. Bu konuda bir genelleme yapılamazsa da, okurun farklı beklentiler içerisinde olduğu
öne sürülebilir. Bir çeviriye sansürün uygulanması bu beklentilerin gerçekleşmesini engelleyecektir.
Çünkü sansürün yapısında, farklı/yabancı olana karşı bir anlayış egemendir. Daha önce de
değindiğimiz gibi, sansürü uygulayanların kendi düşüncelerinden farklı olanlara karşı hoşgörüyle
yaklaşmaları beklenemez. Oysa çevirinin temel varlığından biri, farklı bir söylemi dile getirmesidir.
Bu söylem kimi zaman okuru farklı/yeni bir dünyayla tanıştırmakta kimi zaman da olgulara farklı
bakabilmeyi sağlamaktadır. Bu çerçevede, çeviri okurunun farklı olanı alımlama yetisinin sınırlarının
yerel okurlardan daha geniş olduğu savunulabilir. Sansür, bu sınırları çevirinin okura ulaşmasından
önce daraltmakla kalmaz, aynı zamanda onu ortadan kaldırmaya çalışır. Böyle olunca,