DOSYA: ÇEVİRİ VE SANSÜR Hazırlayan: Nurdan Cihanşümül Maral

51
Dosya
olarak, ticari kaygılar taşıyan yayınevi kolay yoldan kendi kazancını da artırmış olur. Buradan da
açıkça görüldüğü gibi, sansür aracılığıyla, denetime ve baskıya uğrayan kişi/kişiler ve kurumlar/kuruluşlar,
toplumda düşünce ve görüşlerin yayılmasında belirgin biçimde aracılık eden daha çok
yazılı ve sözlü kitle iletişim araçlarının yanında kitap basımıyla da uğraşan yayınevlerinde görev
yapmaktadırlar.
Sansür ve çeviri ilişkisini daha iyi anlayabilmek için öncelikle sansür kavramını açımlamak/irdelemek
gerekir. Öte yandan, yazılı basında uygulanan sansürün yerel kültürdeki metinlerle birlikte
çeviriyi de etkilediği tartışma götürmezdir. Bu saptamadan yola çıkarak, buraya kadar sansür
konusunda söylenenlerin ve bundan sonra söylenecek olanların çeviri için de geçerli olduğunu
rahatlıkla ileri sürülebiliriz. Yine de yerel ve çeviri metinlere uygulanan sansürün ve bunun
sonuçlarının bazı açılardan birbirinden faklı niteliklere sahip olması beklenir. Çalışmamızda her
ikisinin de hem ortak hem de farklı yönleri ele alınmaya çalışılacaktır. Ancak sansüre ilişkin
kavramsal ve teknik sorgulamamıza başlamadan önce genel anlamda sansürün tarihçesine kısaca
bakmakta yarar vardır. Çünkü çeviriler erek kültür dizgesinin bir parçası olduğundan, burada söz
edeceğimiz konular çeviri olgusunu da ilgilendirmektedir.
Sansürü belli bir dönemle sınırlamak ne derecede doğru değilse, sansürsüz bir dönemin olduğunu
ileri sürmek de o kadar doğru bir yaklaşım değildir. İdeolojik anlamda farklı görüşlerin çatıştığı,
iktidarların kendi görüşlerini meşru kılmak için farklı görüşleri kontrol altında tuttuğu, onları sınırlandırdığı
her toplumda, her kültürde zaman zaman yazarlar/düşünürler sansürle karşılaşmışlardır.
Bu çerçevede değerlendirildiğinde, kitaplara uygulanan ilk sansürün, kitapların tarihi kadar eski
olduğu sonucuna ulaşabiliriz. Seksenli yıllardan itibaren çeviriyi erek kültür ve okur odaklı bir bakış
açısıyla değerlendiren betimleyici ve işlevsel çeviri kuramlarında, kaynak odaklı olan geleneksel
yaklaşımın yerine çevirilerin erek yazın dizgesinin bir parçası olduğu görüşü egemen olmaya
başlamıştır. Yerel yapıtlara uygulanan sansürün çeviri yapıtlarını da kapsamakla birlikte onları da
etkilemesi bunu doğrulamaktadır. Bu nedenle, tarihsel ve teknik anlamda sansür kavramını daha
geniş biçimde yorumlayıp ele almak gerektiği kanısındayız. Farklı dönemlerde yapıtlara uygulanan
sansürü salt yerel yapıtlarla sınırlandırmak doğru değildir.
Tarihsel koşullarla bağlantılı olarak kitaplara farklı sansür biçimlerinin uygulandığı bilinmektedir.
Yasaklı kitapları, yırtma, suya atma, bir depoya kaldırma biçimleri arasında tarihte en sık başvurulan
sansür uygulaması, kitapların yakılmasıdır. Kitabın bu yolla tamamen ortadan kaldırılması,
simgesel anlamda düşüncelerin yakılıp bunun toplamda bir törene dönüştürme anlayışına dayanmaktadır.
Özellikle 1933 yılında Nazi Almanya’sındaki kitap yakma olgusunu “Die Bücherverbrennung”
(1983) adlı kitabında irdeleyen Gerhard Sauder, çalışmasında aynı zamanda kitap yakmanın
tarihçesini ortaya koymaktadır. Sauder, kitapların yakılması uygulamasının izlerinin M.Ö. 221 tarihinde
Çin’de Shih-huang Hanedanı döneminde bulunabileceğini dile getirmektedir. Her ne kadar
Antik Yunan’da sansür nedeniyle kitapların yakılması sayıca azsa da, Protagoras’ın kitapları Tanrı’nın
varlığını sorguladığından Atina’da yakılmıştır. Roma’da ise siyasal nedenlerden dolayı,
büyücülerin ve onların kitapları yasaklanmış ya da yakılmıştır. Özellikle savaş ve kötü geçen
dönemlerde sansür uygulamalarının yoğunlaştığı görülmektedir (Sauder 1983: 9-10). Bizans İm-