DOSYA: ÇEVİRİ VE SANSÜR Hazırlayan: Nurdan Cihanşümül Maral

Söyleşi 40
bir yeri var ama bu iletişimsizliğin canlandırılmasından çok, iletişimsizlik üzerine bol laf kullanılarak
geliştirilmiş bir söylem. Onun için, Bloch’un ruh durumu ne kadar yadırgatıcı da olsa, metnin dil
bakımından yadırganacak bir tarafını göremiyorum. Solak Kadın da öyle, gerçi orada susuş ağır
basıyor, ama bu da bence kahramanın seçtiği yeni, yalnız yaşayışa uyan bir suskunluk. İkisinde
de toplumdan kopuş bu topluma (Solak Kadın'da mini toplum olan çekirdek aileye) dışarıdan,
yeni bir açıdan bakmayı gerektiriyor. Ama bunun örnekleri Türk edebiyatında da var. Türkçe’nin
iletişimsizliği algılamayı engelleyen, ‘alışılagelmiş söylem’ gibilerden bir şeyi olduğunu sanmıyorum.
Onun için iletişimsizliği aktarmanın Türkçe'de veya Türk okuru açısından özellikle zor olabileceği
gibi bir düşünceye kapılmadım bile.
Bir 18. yüzyıl yazarı olan G. C. Lichtenberg’ten Aforizmalar adlı bir çeviriniz var. Almancada da
Türkçe gibi değişim ve gelişimler söz konusu mu?
Hayır, Almanca çok daha durmuş oturmuş bir dil. Martin Luther İncil çevirisiyle hem lehçelerüstü
bir dil yaratmış, hem de bu dile saygınlık kazandırmış ve kültür dili olarak Latince’ye karşı bağımsızlığını
kazanması daha Barok çağda tamamlanmış. Türkçe'deki tasfiye hareketine benzer girişimler
de gene 17. yüzyılda, tek bir kurum değil, birbirinden bağımsız dil dernekleri çerçevesinde
yürütülmüş. Bu çabalar Almanca'ya birçok yeni kavramın Latince/Yunanca köklerine dayanılarak
çevrilerek girmesini sağlamış, ama radikal bir hareket sözkonusu değil; onun için birçok kelimenin
de Almancalaşmış olmasıyla yetinilmiş. Sonra, Nazi Almanyasında ilginç bir gelişme var: Bazı hızlı
Nasyonal Sosyalist kültür üreticileri radikal bir Almancalaştırmayı savunurken Hitler ve çevresi
buna hiç yanaşmıyor, kitlelere ulaşmak için onların bildiği dili kullanmayı tercih ediyorlar. Yani
iletişim kaygısı dil ırkçılığından ağır basıyor. Türkiye’de ise aynı yıllarda tam tersi bir gelişme var:
İletişim kaygısını ön planda tutan Sadeleşme akımının yerini alan Öztürkçe akımı yer yer ırkçı yaklaşımlar
gösteriyor. – Böyle, iki yüz yıllık bir kitabı bugünün diline çevirirken eliniz kolunuz
bağlanıyor. Ne o zamanın Türkçe yazı diline sığınabiliyorsunuz, ne de üzerinde belirgin bir modernlik
damgası taşıyan kelimeleri kullanmayı içiniz götürüyor, bir denge oyunudur gidiyor. Sonra
tutuyor yayınevi, sizin çevirinizdeki her ‘Allah’ı ‘Tanrı’ yapıyor, üstelik bunda ısrar edebiliyor.
Türkçeye Selim ya da Konuşma Yeteneği adıyla çevrilen bir romanında, Almanya’daki Türk işçilerinin
sorunlarını dile getiren Sten Nadolny’den Yavaşlığın Keşfi’ni de siz çevirdiniz. Kitapta
geçen denizcilikle ilgili özel terimler, sizi oldukça zorlamıştır sanırım. Nadolny’den ve bu kitabı
çevirme sürecinizden söz eder misiniz?
Evet, zorladı tabii ama benim Koku’dan bildiğim ve büyük zevk aldığım bir çalışmaydı. Asıl zorluk
kitapta denizcilikle, daha da kötüsü, 18. yüzyıl yelken gemiciliğiyle ilgili birçok terimin olması değil,
Türkçe’de bu alanda sözlük olmamasıydı. O zaman internet de olmadığından bulduğunuz sözlüklerle
yetinmeniz ve ulaşabilirseniz birilerine sormanız gerekiyordu. Sten Nadolny daha önce pek
yankı uyandırmamış bir romanı olan bir yazardı ve bu romanı birden alabildiğine sevildi. Birincisi,
yayınlanışı Alman dilinde uygarlık eleştirisi olarak bilinen belli bir tutumun bir lüks olmaktan çıkıp
kitlelere malolmaya başladığı yıllara rastgeldiği için sevildi. İkincisi, okurun – ola ki bir mesaj çıkarmaya
eğilimliyse, hani: İnsan daha yavaş, daha farkında yaşamalı gibi – bunun ideolojik olmak
şöyle dursun, ders vermeye bile kalkışmayan bir tavırla, canlı bir roman kişisinin yaşama biçimi