DOSYA: ÇEVİRİ VE SANSÜR Hazırlayan: Nurdan Cihanşümül Maral

55
Dosya
lerinde (12) Türk yazınında ya da genel anlamda ideolojik/politik nedenlerden dolayı basın ve
yayın dünyasında uygulanan sansür buna örnek oluşturur. Sansürün salt yerel kaynakları kapsamayıp
çeviriyi de içine aldığını düşünmek yanlış olmayacaktır. Yasaklamayı/Sansürü getiren
egemen güçlerin buradaki amacı, toplumda farklı görüş ve düşüncelerin yayılmasını engellemektir.
“Erek kültür dizgesi içindeki ilişkilere bağımlı bir erkinlik” (Even-Zohar 2004: 200) olan çevirilerin
de bundan nasibini alması kaçınılmazdır. Çünkü her çeviri, bir anlamda yerel değerlere zarar verebilecek
yabancı, başka bir anlatımla, bireyi kendi toplumuna/kültürüne karşı yabancılaştırabilecek
bir yapıttır. Bu anlayışın temelinde, çevirinin doğası gereği ‘yabancı’ (13) ve farklı oluşuna karşı
bir düşmanlığın beslenmesi yatmaktadır. Çeviriye karşı duyulan rahatsızlık ya da endişe aslında,
çevirinin okura yeni/farklı bir bakış açısı sunarak ‘ötekileştirmeyi’ azaltmasıdır. Totaliter rejimler
mutlak doğrulardan/değerlerden yola çıktıklarından, çevirilerle ‘dış’ kaynaktan gelen değerlerin
‘kendi’ okurları tarafından sorgulanması istenmeyeceğinden, çevirilerin bu dönemlerde yasaklanması
anlaşılabilir bir olgudur. Çevirilerin baskı yoluyla önemsiz kılınması, onları Even-Zohar’ın
Çoğuldizge bağlamında ‘çevresel’ ya da ‘ikincil’ konuma getirebilir (Even-Zohar 2004: 194). Bu
görüşe koşut olarak, toplumda egemen odakların kendi anlayışlarını haklı kılmak, onlara destek
bulmak için, kendi görüşleriyle örtüşen kaynak metinlerin çevrilmesine izin vermesi ve onlara
maddi anlamda destek çıkması çevirinin ‘yenilikçi/geliştirici’ işlevini köreltebilir.
Bir çevirinin yayımlanmadan önce ve yayımlandıktan sonra farklı sansür mekanizmalarıyla karşı
karşıya kalması, sansürün çeviri sürecini ve sansüre uğrayan ürünü tematik ve ideolojik bağlamda
etkileyebileceği anlamına gelmektedir. Bir çevirmen, çeviri yayımlanmadan önce zaman zaman
işvereninden ona çeviri görevini veren kişi ve kurum/kuruluşa; yayınevinin sahibinden, çeviriyi
hatasız biçimde basıma hazırlayan yazı işleri müdürüne kadar beklentileri yerine getirmek için
bazı sorumluluklar taşımaktadır. Holz-Maenttaeri’nin de altını çizdiği gibi, alanında bir uzman
tarafından hazırlanan bir çeviri ortak bir çalışmanın ve karar mekanizmasının ürünüdür (Holz-
Maenttaeri 1984: 41-42). Çevirinin, salt çevirmene ve onun seçimlerine bağlı bir olgu olmadığı
artık bilinmektedir. Bundan dolayı, bir sansür uygulamasında saydığımız ve çeviri sürecinde önemli
bir yere sahip olan bu kişiler farklı oranda sansür uygulamalarından etkilenmektedir ya da sansürü
uygulayacak olanlar tarafından hesaba katılmaktadır. Örneğin, yayınevi ya da çeviri görevini veren
kişi, çevirinin niteliğine ilişkin çevirmenden bazı isteklerde bulunabileceği gibi, çevirinin kendi
yayın politikası doğrultusunda olmasını da isteyebilir ve çevirmenle yapacağı bir sözleşmeyle bu
isteklerini kesinleştirerek çevirmenin kararlarını biçimlendirebilir. Bu sözleşme, çevirmenin hukuksal
anlamda bu isteklere bağlı kalmasını sağlayabilir. Bunlara uymayan bir çevirmen anlaşmanın
niteliğine ve koşullarına göre ya hukuki bir yaptırımla, maddi bir cezaya uğrayabilir ya da yapmış
olduğu çevirinin karşılığını alamayabilir.
Kaynak metnin, işverenin isteğine bağlı olarak değiştirilmesi ya da çevirmene hiçbir serbestlik
tanınmaması, sansürün ne kadar kesin çizgilerle belirlenmiş olduğunu göstermektedir. Bu istekler
ideolojik olmaktan çok, işverenin bazı tercihleri doğrultusunda söz gelimi, çevirmenin
Arapça/Farsça, Öz Türkçe kökenli sözcükleri kullanması ya da belli bir dil anlayışına bağlı kalması,
erek kültürün ahlakına ve anlayışına ters gelebilecek ya da tamamen yabancı olabilecek etmenleri/konuları
çeviri metninden çıkarması, onları yerelleştirmesi, uyarlaması gibi göreceli olarak