ibn-i Haldun - Mukaddime 2

-- IBN-I HAI.DON ---
650
"llk iş, son düşünülen şeydir, ilk düşünülen şey de son yapılan iştir" denilmesinin
sebebi budur. Evet, insanın bir fiilinin gün yüzüne çıkması, ancak düşünce ile (yapılacak
şeylerin) birbiri üzerine tertip edilmesi sayesinde olur. (Zihinde gerçekleşen bu tertipten
sonra) onların yapılmasına başlanır. tik düşünülen şey, ortaya çıkacak son neticedir ve en
son yapılacak iştir. İlk yapılacak iş ise, (son neticenin ortaya çıkması için) en önce yapılması
gereken şeydir ve bu husus son düşünülen şeydir. İşte bu sıralamanın bilinmesi, insan
fiillerinin düzenli olmasını sağlıyor.
Hayvanların fiillerine gelince, hayvanlar yaptıkları fiillerin belli bir tertip ve sıralama
içinde olmasını sağlayacak düşünceden mahrum oldu.klan için, onların fiiller düzenli
ve intizamlı değildir. Çünkü hayvanlar (düşünceden mahrum bir şekilde) duyu organlarıyla
elde ettikleri algılama ve idraklerine göre, birbirinden kopuk (ve düzensiz) fiiller
ortaya koyarlar. Çünkü bu fiiller arasındaki bağlantı (ve düzen) ancak düşünceyle
sağlanır.
Varlıklar aleminde itibar edilen algılamalar ve idrakler, düzenli olanlar (yani insanların
algılamaları) olduğu ve düzensiz olanlar (yani hayvanların algılamaları) ise düzenli
olanlara tabi kılındığı için, hayvanların fiilleri de, insanların fillerine tabi kılınmış
ve hayvanlar insanlara boyun eğdirilmiştir. Böylece insanların fiilleri, olaylar alemine ve
bu alemin içindekilere hakim olmuştur. Evet, bu alem içindeki her şey insanın itaatindedir
ve ona boyun eğmiştir. Şu ayette belirtilen, insanın yeryüzünde halife kılınmasının
anlamı budur: "Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım" (Bakara Sftresi, 30).
İşte düşünce, sadece insana özgü bir şeydir ve onu diğer canlılardan ayırır. Bu yüzden
kişinin insanlığı, düşüncesinde sebepler ve sonuçlar arasındaki tertibin elde ediliş
oranına bağlıdır. Bazı insanlar sebep-sonuç ilişkisindeki nedenselliği ikinci veya üçüncü
basamaklara kadar çıkartır. Bazıları bu sınırı aşamaz. Bazıları ise altıncı veya yedinci basamaklara
kadar götürür. İşte bunlar insanlığı en üst derecede olanlardır. Satranç oyunu
buna örnektir. İki oyuncundan biri (zihninde) dört veya beş hamleyi tasavvur edip canlandırabilir,
diğeri ise düşüncesinin yetersizliğinden dolayı bu kadarını yapamaz. Her ne
kadar satranç oyunundaki maharetin bir meleke olması, buna karşılık sebep-sonuç ilişkisini
bilmenin ise tabii olması nedeniyle, bu örnek konuya tam olarak uymuyorsa da, yine
de mevcut kuralları akletme meselesini inceleyen birinin yararlanabileceği bir örnektir.
Allah insanı yaratmış ve onu yarattıklarından çoğuna üstün kılmıştır.