ibn-i Haldun - Mukaddime 2

YİRMİ ÜÇÜNCÜ FASIL
Mantık İlmi Hakkında
Mantık ilmi, mahiyetleri ortaya koyan tariflerden ve bunları doğrulamak için ileri
sürülen delillerden, doğru ve geçerli olanlarının, yanlış ve bozuk olanlardan ayrılmasını
sağlayan kanunlardır. Çünkü idraklerde asıl olan, beş duyu organı aracılığıyla idrak
edilen maddi şeylerdir ve hem insanlar hem de hayvanlar bu tür idrakte müşterektir. İnsanı
hayvanlardan ayıran şey ise, bu tür maddi algılamalardan soyutlanmış olan bütünsel
idraklerdir. Bu, insanın hayalinde, aynı nitelikteki varlıklardan, söz konusu bütün
maddi varlıklara uyan bir suretin belirmesiyle olur. İşte hayalde beliren bu suret bütünsel
idraktir.
Sonra zihin birbirine uyan varlıklarla, diğer varlıklar arasında bir değerlendirme
yapar, onlar arasındaki uygunluk noktalarını bulur ve ikisi arasındaki bu ortak noktalara
dayanan bir suret daha ortaya çıkar. Somut varlıklardan, bütünsel idrake ulaşmak için
yapılan bu soyutlama faaliyeti, artık ona uyacak bir başka bütünsel idrak kalmayıncaya
kadar devam eder. Onun için en üst sınırdaki bütünsel idrak, basit (kompleks ve bileşik
olmayan) bir nitelik arz eder.
Örneğin hayalde, fert fert insanların algılanmasına ve sonra da bu maddi algılamalardan
soyutlanarak elde edilen insan cinsine ilişkin bir suret oluşur. Sonra (zihinde)
insan türü ve hayvan türü arasında bir değerlendirme yapılır ve her ikisine de uyan bir
suret daha oluşur. Sonra ikisi ile bitkiler arasında da aynı şey yapılır ve bu soyutlama işlemi
en yüksek cinse -ki bu her şeyin özü ve mayası olan cevherdir- ulaşana kadar devam
eder. Artık o cevherle uyum içinde olacak başka bir bütünsel idrak yoktur ve bu yüzden
o noktada aklın soyutlama faaliyeti durur.
Diğer taraftan Allah insanda, ilimleri ve sanatları idrak edeceği düşünce yaratmıştır.
İlim ya mahiyetlerin tasavvuru şeklinde olur. Ki ilmin bu türüyle, kendisiyle her hangi
bir yargıya varılmayan, sade ve basit idrak kastedilir. Ya da tasdik, yani bir şeyin sabit