ibn-i Haldun - Mukaddime 2

-- IBN-1 HALDÜN --
692
li delillere dayanır. Onun için genelde bu ilinin öğrenilmesi ile parlak ve doğrulara ulaşmaya
alışmış bir akıl oluşur.
Deniliyor ki: Hesap öğrenimiyle kendini yetiştirmeye başlayan kişide genellikle
doğruluk hali hakim olur. Çünkü hesapta, her şeyi doğru esaslar üzerine bina etmek ve
bunun için nefsi kontrol altında tutmak vardır. Zamanla bu durum kişinin ahlakı haline
gelir ve artık doğruluktan ayrılmaz.
Bu konuda çağımızda Mağrib'te telif edilmiş en güzel ve detaylı eserlerden biri
"El-Hısaru's-Sağir" isimli kitaptır. Yine İb,n-i Benna Merrakişi'nin bu ilimdeki işlemlerin
kurallarını kayıt altına aldığı kısa ama faydalı bir kitabı bulunuyor. Sonra bu kitabı,
"Ref'u'l-Hicab" olarak isimlendirdiği bir eserde şerh etmiştir. Ancak bu eser, bu ilinin temeli
niteliğindeki delilleri içerdiği için, yeni başlayanlar için anlaşılması wrdur. Bununla
birlikte eser çok kıymetli bir yere sahiptir. Üstadlarımızın bu eseri övdüklerine şahit olduk
ki, bu eser ona layıktır. Müelif bu eserinde İbn-i Munim'in "Fıkhu'l-Hisab" ve Ahdab'ın
"El-Kamil" isimli kitaplarının üslubunu esas almış, onların delillerini özetlemiş ve
delillerin harf şeklindeki ıstılahlarını, bu harflerle işaret edilinenin sırrı ve özü niteliğinde
olan, açık ve manevi sebeplerle değiştirmiştir. Bütün bunlar anlaşılması güç ve kapalı
şeylerdir. Ancak buradaki kapalılık, diğer matematiksel ilimlerde de olduğu gibi, delillerden
kaynaklanır. Yoksa bu ilmin konularının ve işlemlerinin hepsi açıktır. Ancak işlemlerin
açıklaması, onlardaki sebeplerin ortaya konulması suretiyle olur. İşte anlaşılması zor
olan da budur. Bu zorluk konuların ve işlemlerin kendisinde yoktur. Bütün bunlar üzerinde
iyi düşün. Allah nuru ile dilediğini doğruya ulaştıran, güçlü ve metin olandır.
Cebir tlıni:
Sayı ilimlerinin bir diğer dalı da cebir ve mukabele' dir (karşılaştırma). Bu ilim, bilinen
farazi bir sayıdan hareketle, bilinmeyen bir sayıyı elde etme sanatıdır. Ancak bunun
için iki sayı arasında belli bir oranın bulunması gerekir. Bu ilimle uğraşanlar çarpma ile
ikiye katlamak suretiyle bilinmeyenleri farklı derecelere ayırmak noktasında bazı terimler
kullanırlar. Bu terimlerden birincisi "sayı" dır. Çünkü bilinmeyenin belirlenmesi, ancak
bu sayıya olan oranının ortaya konulmasıyla mümkün olur. İkincisi "şey" dir (yani
kendisinden haber verilinesi mümkün olan nesne). Çünkü her bilinmeyen, müphemliği
(kapalılığı) açısından (kendisinden haber verilinesi gereken) "şey"dir. Aynı şekilde o,
ikinci derecede ikiye katlanması gerektiği açısından da köktür. Üçüncüsü "mal" dır (yani
bilinmeyen sayının karesi).
Bundan sonrası, çarpılan iki şeyin üsleri oranına göredir. Sonra meselede farazi işlem
yapılır ve buradan bu cinsten iki veya daha fazla denklem kurulmasına geçilir. Sonra
bunların birbirleriyle karşılaştırılır. Tam bir sonuca ulaşmak için kesirli sayılar bütünlenir.
Mümkünse dereceler en az üsse indirilir. Böylece cebir işleminin ana yörüngesi olan
üç elemana, yani sayı, şey ve mal'a ulaşılsın.
Eğer denklem bu elamanlardan biri ile bir diğeri arasında yapılırsa müphemlik
ortadan kalkar. Mal'ın ve kökün müphemlikleri, sayı ile denkleştirilineleri ile ortadan
kalkar. Mal köklerle denkleştirildiğinde, onların sayılarıyla müphemliği ortadan kalkar.