ibn-i Haldun - Mukaddime 2

------- MUKADDiME --
759
şında adımı adımına onun izinden yürümüşlerdir. Bu durum, Abbasi halifelerinin eski filozofların
kitaplarını Yunancadan Arapçaya çevirmeleriyle gerçekleşmiştir. Müslümanlardan
pek çok kişi bu kitapları okumuş, ilim yolunu tutanlardan Allah'ın saptırdıkları bu
görüşleri benimsemişler, onları savunmak için mücadeleye girmişler ve teferruata ilişkin
meselelerde anlaşmazlığa düşmüşlerdir. Onların en meşhurlarından ikisi (hicri) dördüncü
yüzyılda Seyfü'd-devle döneminde yaşamış olan Ebu Nasr Farabi ile lsfehan'daki Büveyh
oğulları devletinde (hicri) beşinci yüzyılda Nizamü'l-Mülk zamanında yaşamış olan
EM Ali bin Sina' dır.
Bil ki bunların benimsedikleri bu görüşler, her açıdan yanlış ve geçersizdir. Varlıkların
tamamını "birinci akla" isnad edip, zorunlu olana yükselmek konusunda bununla
yetinmeleri, bunların (yani birinci aklın idrakinin) ötesinde kalan Allah'ın yarattıklarının
derecelerini terk etmek ve dikkate almamak demektir. Oysa varlıkların çerçevesi birinci
akla isnad edilenlerden çok geniştir: "O daha bilmediğiniz nice şeyleri yaratıyor:' (Nahl
Suresi, 8). Sadece aklın ispatı ile yetinip, onun ötesindeki şeylerden yüz çevirmeleri ile
bunlar sanki, nakil ve akıldan yüz çevirip, sadece (duyu organlarıyla algılanan) cisimlerin
varlığını kabul eden ve cisimlerin ötesinde Allah'ın hikmetinden hiçbir şeyin olmadığını
söyleyen tabiatçılara benzerler.
Varlıklar konusundaki iddialarının doğruluğu için ileri sürdükleri burhanlar
(apaçık ve kesin deliller) ve bu burhanları mantığın ölçü ve kanunlarına arz etmelerine
gelince, bütün bunlar elde edilmek istenen amaç için yeterli olmayan eksik şeylerdir. "Ta­
. bii ilim" olarak isimlendirdikleri cismani varlıklar hakkındaki burhanların yetersiz oluşundaki
yön, tarifler ve kıyaslar ile ulaştıklarını iddia ettikleri zihni sonuçlar ile dış dünyadaki
gerçekler arasındaki uygunluğun kesin olınayışıdır.
Çünkü söz konusu sonuçlar, genel ve bütünsel zihni hükümlerdir. Dış dünyadaki
varlıklar ise maddeleri ile mevcut olan somut şeylerdir. Belki de maddede, bütünsel zihni
sonuçlar ile dış dünyadaki somut varlıklar arasındaki uyuma engel olacak bir şey vardır.
Ortada sadece duyu organlarının şahitlik ettiği bir uyum söz konusudur. Dolayısıyla
buradaki uygunluğun delili, söz konusu burhanlar değil, duyu organlarının şahitliğidir.
O halde bundaki kesinlik nerededir?
Sonra belki de zihnin, somut varlıklarla uyum içinde olan ilk akli idraklerdeki tasarrufu,
ikinci derecedeki soyutlamayı yapan ikinci akli idraklerde değil, hayali suretler ile
gerçekleşir. Bu durumda hükmün kesinliği, duyu organlarıyla algılanan maddi varlıklar
derecesinde olur. Çünkü ilk akli idrakler, ondaki uyuşmanın tam olınasından dolayı, dış
dünya ile uyumlu olmaya daha yakındır. Dolayısıyla bu durumda onların bu konudaki
iddialarının doğruluğunu kabul ederiz. Ancak bu konuya dalmaktan yüz çevirmemiş gerekir.
Çünkü bu konu, Müslümanları ilgilendirmediği için, onlar tarafından terk edilmesi
gereken bir şeydir. Tabiiyatın meseleleri ne dinimiz ne de dünyamız için bizi ilgilendirmez.
Dolalıyısıyla onları terk etmek üzerimize düşen bir zorunluluktur.
Filozofların ilahi ilim veya tabiatın ötesindeki (metafizik) ilim olarak isimlendirdikleri,
duyu organlarıyla algılananların ötesindeki varlıklarla, yani ruhaniyetle ilgili burhanlara
gelince, bir kere baştan bu varlıkların zatları bizim için meçhuldür ve onlara
ulaşmak veya onlar hakkında burhana (kesin ve açık bir delile) sahip olınak imkansızdır.