Impactos socioculturales en el turismo comunitario. Una ... - Pasos

Yan ka’p’e nah tuba ku wene ts’ur, hunp’e
nahi o’chi, hunp’e nah tuba ku ts’iptik u k’aba’
a naachi ts’ur, tan u meta’ ka’p’e nah tuba ku
wene ts’ur (marzo a 2010), hunp’e tuba ku
xakta yahkarum yete hunp’e nah tuba ku wene
harakni.
A ne tsoy lahi’ poza Po’op Chan yete a k’ax.. A
bay he’ u metik a naachi ts’ur lahi’ xima, ichkir,
he’ u metik yatoch harakniki, cha’antik ch’ich’,
he’ u yi’ri u yok bak’ yete he’ u xima tuba hmeta’
u beri xok’o yani yete Cascada Ch’en Ulich, bexi’
yete a nah tuba ku wene ts’ur Cueva de Tejón ich
Lacanjá Chansayab.
Ich a he’ mea ma’ hok’o u winik, xuba lah tian
tuk’in kah meta’ ich a yaxk’in 2005. Ku kansa’
bihk ku meaho’, yantio’ a distintivo M lahi’ tu
ts’aa u ts’urir a naachi ts’ur ich México ich u
yaxk’ini 19 de junio 2008 ku ts’o’ko asta 19 de
junio 2010 ti’ u yirik si wa tsoy meana ti’ naachi
ts’ur, tsoy u nahi, ku yirik u mea a winiko’. P’isi’
yan u hu’ni ti’ a norma NMX-AA-133-SCFI-2006:
tu woro a mok ku metik u nahi ti’ u niktar yanti’
u hari’ u hu’ni bex ku ya’arik a norma ti’ u yirik si
wa tan u mea ti’ naachi ts’ur bexi tan u karantik
u k’ax, yete yaxk’in 30 de abril 2008 asta 30 de
abril 2012, tsa’biti’ ti’ u ts’urir mok ku ts’aik
a hu’un (normalización) yete mok ku ts’aik a
certificación, A.C.
A he’ mehen kahar Lacanjá Chansayab ne ku
k’uchu ts’ur, lahi’ u yoh chuni meana ti naachi
jchetyak mi lok’el k’iñ yik’oty bajche mi yik’añ)
campismo y senderismo interpretación yik’oty
mi mejlel lakmäñ ñich-etyel mu’ bä imelob ili
xchumtyälob.
Jiñi jumuch’ wiñikob weñäch chukulob tyi añobä
ye’tyel, loñche’ächkatsa añobi, ché tsa’ ityecheyob
ili e’tyeli añob uxtyikil ich’ak’al wäleyi kojax
wuklujuñtyikil much’ulob, tsa’ ikäyäyob majlel ili
tyemel e’tyel cha’añ yats’itya tyak’iñ woli ityajob,
ma’añik mi jastyäyel cha’añ mi mäñob chukityak
yomok iyijñam yik’oty yalobilob ya’ äch baki tsa
kaji ikosañob kabäl wakax yik’oty pak’ tyi lum.
Jiñi yambä e’tyel ik’abä Poza Po’op (culebra
de petate en Tseltal), tsa’ ityecheyob etyel tyi
jabil 2005, much’olob wäktyikil wiñikob tyi
xchumtyälob.wolibä ik’elmajlel jiñäch Sociedad
Cooperativa “ Tsulkajel Pañumil” yombä iyäl
“Nuevo Amanecer” tyi tyañ Maya-chol. Jiñi tsa’
bä ityecheyob ili e’tyel mi ñusañob k’iñ tyi päk
ixim, bu’ul yik’oty ich mubä ik’uxob tyi jujump’ej
k’iñ. Tyi wä’il tsa’i k’eleyob cha’añ woli tyi jilel
majlel matye’’el tyi tyojlelob ya’ äch baki tsa’ kaji
iñatyañob bajche’ mi kajel ikäñtyañob, ya’ meku
tsa’ kaji imelob ik’otyibob xpaxyalob cha’añ mi
ts’itya tyajob tyak’iñ.
Wäläk’ jiñobjach tsa’ kaji iyotsañob ityak’iñ chej
tsi tyecheyob ili etyel, tyi wi’il tsa’ ityajayob koltyäñtyel
tyi tyojlel Comisión Nacional de Áreas
Naturales Protegidas (CONANP) cha’añ mi melob
iwäyibob xpaxchalob yik’oty tsa’ imäñäyob
tesik energía electrica, ja’nax jun tsael a’tejibal te
ja’ stuuntes te yip k’aal. Ta yutil bolmalil ya yich’
chonel t’ujbil at’elil bit’il sku’ antsetik sok ualaletik
pasbil ta sbak’ sit te’etik sok ak’etik.
Te bintik bayal sk’oplal ya yich’ tael ch’ay ja’etik
te najt’iknax xkoik, te ja’ lek ich’bil ta muk’ ja’
te Las golondrinas sbiil (ulich’etik te xlok’ik ta
sjo’ebal ora sakubel k’inal sok ya sujt’ik ochel ta
sjo’ebal ora smalel k’aal), ja’nix jich te be oxeb
kilómetro snajt’il snub sba sok te Poza Po’op
Chan. Te bintik ya stak’ yich’ pasel le’a ja’ te
beel, nuxel, keluyel mutetik (ulich’etik ta sakubel
k’inal sok ta xmalmal k’aal), ch’amel ayel banti
stak’ xjilik ta wayel sok beel, ja’nix jich te bintik
stak’ smanik le’a.
Ich’bil ta muk’ ta semelelil te tsojb winik
antsetike, ja’nax, maba tsobolikix te yajwalike,
cha’oxchajp te swentaile, ta sjajchibal oxeb
xcha’winik ta tul yo’yik ja’nax juklajunn tulxanix,
ja’ yu’un te ma’yuk bayal tak’in ya x-och ta jujun
k’aal yu’un te at’elile, melel maba smak spisil te
bintik ya xtuun yu’unik te stijinabalike ja’ jich
kajik ta sbolel wakaxetik sok spasel sk’alik.
Te xchebal sjunil spasel at’elil Poza Po’op Chan
sbiil (Pojp’ chan ta Tseltal), jajch’ xch’et sbaik ta
2005, wak tul winik ochik-a, wak tsojb tikjinabaletik
ya’yel-a. Ja’into ja’ la spasbey yat’elil te
Sociedad Cooperativa “Tsulkajel Pañumil” te
sk’an yal “Ach’ Sakubel K’inal” ta bats’il k’op
Ch’ol. Te ma’ch’atik le’ nitbilk-a ja’ yat’elik te
| 98