Impactos socioculturales en el turismo comunitario. Una ... - Pasos

mok tu yan chunu u mea: ne ya’p’ u mu’ch’iko’
ta’k’in ti u kaxtiko’ u her mak ts’aik ta’k’in ti’ u
meaho’; ku mu’ch’ik u baho’ tu mea ti’ u harik u
lobi; muh ts’ekti’ u mea ti’ naachi ts’ur yete ma’
u k’uchu ts’ur mix ku yoko ta’k’in.
Ka’p’e tian ichi tu’ ku karanta’ k’ax yete bak’
(APFyF) ich Nahá a’ra’ ti’ ich 23 ich septiembre
1998 yete 3.847 hectáreas, tian yok’o u lu’um
Ocosingo. A he’ k’ax karanta’ yanti’ oxp’e k’axa’
k’ax; k’ax ma’ u hutu u le’, k’ax subperennifolia
yete k’ax woro ch’ur yete ne ya’p’ u baiti’ che’.
Yah iri a oxp’e k’axa’ k’ax yanti’ a naha bexi’ yan
ne tsoy yirik a naachi ts’ur bixa ya’ax ha’ yete
bak’ ( ayin yete ch’ich’), tu mu’ch’ u haho’ tu
mea ich u yaxk’ini 2000 ti’ u metiko’ ti’ u wene
naachi ts’ur ich naha’, antbi ti’ mok ku yantik a
chen kah (CDI). U k’aba’ tu’ ku wene ts’ur lahi’
hach winik naha’ , hun mu’ch’ ku meaho’ chen
mana’ u hu’ni. A bon oki tu mea yoh chun yan
52 winik ti’ a 2010 ha’ri’ hp’ati 12 u winiki.
Yanti’ oxp’e nah tu’ ku wene ts’ur, hunp’e nahi
o’chi ku yoko 20 winik yete yan ti’ u metik yatoch
harakniki yanti’ ka’p’e tu’ yichkir yete ka’p’e
kuchta’. Tuba yan a nah ti’ u wene naachi ts’ur
ku k’aniko’ ki’p’ solar. P’isi’ yan beh ti’ u xima
ich k’ax u chukuchi lahi’ 636,50 a he’ beh ku
bisik ich peta’ naha. U nahi ti’ u yira’ peta’ mena’
yete xa’an, u yoh chuni mena’ yete che’, u tan a
nah lahi’ a xa’an, a he’ nah ich u xur mena’ yete
semento, ich u her mena’ yete oh.
tegrado y Sostenible (PRODESIS) tyemel yik’oty
Comision Nacional de Areas Naturales Protegidas
tsa’ ipäsäj bajchetyak tyi käñtyäñtyel pañämil
ya’ baki chumulob.
Jiñi x-e’tyelob ya’ baki mi k’otyelob xpayalob tyi
Metzabok, wolix ilamtyal käyob majlel. Wäleyi
añ uxmuch tyeñpäbilobä mi yäjlel tyi uxmoty
lakpi’älob . Tsá bä ityecheyob ili e’tyel woli
ikäyob majlel cha’añ kabäl ak’ tyak’iñ muk’bä
ik’äñel tyi ñikäñtyel majlel, e’tyel tyi käñtyäñtyel
ili k’otyibäl, mach weñ ikäñäyobik ili e’tyel
yik’oty cha’añ ma’añik woli iweñ k’otyelob
xjula’ob, mu bä ik’otyelob orajach mi ñumelob
yik’oty ya’ ts’itya mi yochel tyak’iñ.
Jiñi yañbä xchumtyäl ya’ añob ya’ baki käñtyäbilbä
matye’el yik’oty bätye’eltyak (APFyF) icha’añ Nahá
(iyotyoty já) tsabä tyejchi tyi käñtyäñtyel tyi uxp’ej
ichak’al Septiembre tyi jabil 1998 iñuklel jiñäch
3.847 hectarias icha’añ joltyejklum Ocosingo. Ili
käñtyibilbä matye’el añ uxchajp ik’äñibal: chambä
matye’el perennifolia, chambä matyä’el subperennifolia
yik’oty matyä’el mesifilo de montaña.
Ili uxchap matye’el añbä ba chumulob ili lacandones
tyi Nahá añ yañbä uts’atytyakbä ché
bajche’ yäxty’uläñbä já yik’oty che’ bajché (ajiñ,
xch etyak), ili xchumtyäl tyi Nahá tsa’ ityempayob
ibä tyi jabil 2000 cha’añ mi melob k’otyibäl
cha’añ xpaxyalob ilaj tyi Nahá, tsa’ ityajayob
ikoltyäñtyel tyi Comisión Nacional para el Desarrollo
de los Pueblos Indigenas (CDI).
banti ya xk’axik te ula’tawanejetik sok jich te bintik
ya yich’ ak’beyel ta ilele, te Proyecto Desarrollo
Social Integrado y Sostenible (PRODESIS) ja’
la yak’ tak’in. Ja’nix jich och nojptesel ta swenta
skananteyel lum k’inal te ma’ch’atik ayinem ta
yiljibal at’elil yu’uun te Comisión Nacional de
Áreas Naturales.
Te tsojb at’eletik ta yolilpaxajiba ta Metzabok,
mayukix bayal yajwal; yo’tik into ja’nax ox tul
yajwal te xk’atbuj ta ox tsojb tijinabaletik. Te
sk’oplal yu’un te kajik ta lok’el te ma’cha’tik kaj
snopik ja yu’un: te tak’in ya yich’ ak’el k’alal
ay bina ya yich’ k’anel ta yijlibal at’elil ta stojol
stunel yan lumetik; te bit’il komon ya yich’
kananteyel te bolmale; te ma’ sna’beyiy swentail
te bit’il sk’an yich’ pasel te at’elil k’alal xk’oik te
ula’tawanejetike sok te ma’yuk bayal tak’in ya
xlok’-a melel ma’yuk bayal ula’tawanejetik xk’ot
sok te me ya xk’otike ma’ba xjalajik.
Te xche’bal lum ayinem ta Área de Protección de
Flora y Fauna (APFyF) yu’un Nahá (Sna ja’) biiltesbil
ta oxeb xcha’winik sk’aalil yuil septiembre
1998 sok 3.847 hectareas ta slumal Ocosingo.
Ja’ te lum k’inal kananteyibil into ay ox chajp lum
k’inal te ja’mal selva alta perenifolia, selva alta
subperenifolia y bosque mesofilo de montaña.
Te ox chajp stalel lum k’inal te la yich’ix ak’el ta
na’el ayinem ta slumal kabinaletik ta Nahá sok
yantik bintik t’ujbil ta ilel bit’il te yaxnax sit ja’
sok te chanbalametik le’ kuxinemik-a (x-ainetik
| 90