Impactos socioculturales en el turismo comunitario. Una ... - Pasos

u mehen kahar yantio’ Cascada Cueva de las
Golondrinas yete Poza Po’op Chan.
Behe’, ich palestina tan u meaho ti’ naachi ts’ur
yan ka’p’e u k’aba’ lahi’: Ch’en Ulich yete Po’op
Chan.
Mok tu mu’ch’ u baho’ ti’ u mea ich Ulich tian
ich zeltal (u haman aktun ch’ich’) tu mataho’ ich
u yaxk’ini 2003 yok’o a “Sociedad Cooperativa
Mutut de Responsabilidad Limitada”, yanti’ 23
winik mok ku mea, ku meaho’ ti’ u pa’k’ik che’
bek bix k’ache’ yete puna’ a bex he’ u karantik a
k’ax. U yoh chuni meta’ ti’ u mea ti naachi ts’ur
antbi ti’ u ts’uri naachi ts’ur ich Chiapas, p’isi’
anta’ ti’Comisión Nacional de Áreas Naturales
Protegidas. Marzo 2009 ha’ri’ yan 17 u winiki.
Ich a he’ mehen kahar yanti’ hunp’e nah yete
lahtunup way tuba ku wene ts’ur, kabuhk’a’ kutar
ka’p’e nah tuba ku niktar ts’ur, hunp’e u nahi tuba
ku k’ata’ u bo’ri, hunp’e tuba ku xakta yahkarum,
hunp’e u nahi tuba ku kana’ uk’ur yete kuchta’,
p’isi’ yanti’ hunp’e nahi o’chi yet kuchta’ a he’
ma’ tan u k’ana’. Mana’ ki’p’ tio’, ha’ri’ ku k’anik
ki’p’ solar. Ichi tuba yano’ ku kana’ ba’ bix mena’
k’a’ bek bix xiku tzeltal yete uh mena’ yete u
wich che’.
Ich a he’ mehen kahar ne ya’p’ ha’ ne tsoy bixa
golondrinas lahi’ tuba ku ne niktar naachi ts’ur,
yan hunp’e tuba ku xima ich Poza Po’op Chan.
A bay ku metik a naachi ts’ur lahi’ xima, ichkir,
cha’antik ch’ich’(he’ u yirik ha’tska’ yete ohk’in),
Mi lak’el bajche’ much’kibilob ibä añ kabäl
wolibä ikäyob ili tyemel e’tyel, tsa’ ityecheyob
e’tyel lajchämtyikil yuxk’al wiñikob, wäleyi
kojach lajchäñtyikil woliyob tyi tyemel e’tyel.
Woli ikäyob majlel ili e’tyel cha’añ mach weñ
ikäñäyobik yik’oty cha’añ mach kabälik tyak’iñ
woli ich ämob tyi jujump’ejty xchumtyäl.
Yatyi yojlil-este matyä’el Lacandona ya’añ uxmuch
xchumtyilob chej bajché: Nueva Palestina,
Lacanjá Chansayab yik’oty Frontera Corozal,ili
xchumtyälob Lacandona ya’ äch chukbil tyi
joltyeklum Ocosingo, Chiapas.
Jiñi Nueva Palestina iñatylel ba’añ jiñäch
lajchämp’ej kilometro ya’ tyi ibijlel karu ik’abábäj
carretera Fronteriza del Sur, ity’añob jiñäch Maya
Tseltal. E’tyel mu’ bä imelob jinäch kosa wakax,
päk’ kajpe’ cha’añ mi choñob, yik’oty mi päk’ob
ixim, bu’ul cha’añjax mi k’uxob. Che’ tsa ju’bi
lujump’ej jabil tyi 90 tyi siglo juñk’al ityojol jiñi
kajpe’ yik’oty wakax yik’oty tyi tyechib siglo
XXI (jump’ej ichak’al) (2003) añ xchumtyälob
tsa’ bä kaji ityempañob ibäj cha’añ mi säklañob
koltyäñtyel cha’añ mi tyechob tyemel e’tyel ya’
ba’ weñ ityojol mi yajlel já, ba’ añ ich’eñ xwilis
yik’oty Poza Po’op Chan.
Wäle tyi Nueva Palestina añ chap’ej ik’otyibob
xpaxyalob, ik’ababä tsa’ yotsäbeyob: Ch’en
Ulich yik’oty Po’op Chan.
Iyumob jiñi k’otyääil Ch’en Ulich (Cueva de las
Golondrinas en Tseltal) tsa’ ityecheyob e’tyel
ula’tawanejetike sok te bit’il ayuk cha’oxchajp
bintik smulan yil te ma’ch’atik xk’otike, ja’ koltaywan
te Proyecto Desarrollo Social Integrado
y Sostenible (PRODESIS). Ja’nix jich la stik’
sbauk te Comisión Nacional de Áreas Naturales
Protegidas (CONANP) sok te Comisión Nacional
Forestal (CONAFOR) k’alal la yich’ik nojptesel ta
swenta skoplal lum k’inal te winik antsetik ochik
ta sjunal at’elil.
Ta snopjibal tsoblejal, te lajchayeb yoxwinik ta
tul ta sjajch’ibal ja’xanix lajchay tul jilik, ja’ yu’un
te ma’ sna’beyiy swentail te bit’il sk’an yich’
pasel te at’elil k’alal xk’oik te ula’tawanejetike sok
te ma’yuk bayal tak’in ya xlok’ yu’unik-a, ja’ into
ja’ swentail te bit’il te tsobol ma’ la sk’anikix te
at’elile.
Ta yolil-banti slok’tel k’aal yu’un te toyem te’ak’
ja’maletik ta slumal kabenaletik ay ox tsojb
naklejetik: Nueva Palestina, Lacanjá Chansayab
sok Frontera Corozal, ja’ slum sk’inalil te kabinaletik
ta slumal Ocosingo, Chiapas.
Te Nueva Palestina x-ayin ta lajchayeb snamlejal
ta muk’uk be Fronteriza del Sur sbiil, te naklejetik
le’a bats’il k’op Tseltal ya sk’oponik. Te bolmal
yu’unike ja’ te sbol swakaxik sok te tul kajpeje;
te k’altik ya spasike (sts’unik ixim sok chenek’)
ja’nax yu’un te solk’esik bintik slajinike. Ja’ yu’un
te koix te stojol te kajpej sok te wakaxetike ta
slajibal tab jo’jo’winik ja’wil (década de los 90’s
del siglo XX), sok ta sjajchibal jun xcha’winik
| 94