Impactos socioculturales en el turismo comunitario. Una ... - Pasos

BIHK KU K’AXBA U CHUNI WINIK YOK’O U
MEA TI’ NAACHI TS’UR ICH U K’AX HACH
WINIK
U
CHUNI TIO’ TAN U K’AS k’axba, he’ u lah
sa’ta; ku mon a yaxk’in tan u k’axba
yete u her tumen ba’, u bahi’ a winik
ku bin u tukrir u bah, bek bix yete u her winik
mok tu mu’ch’ u baho’ ti’ u mea. Behe’, bixa ku
k’axba ma’ tiri’ ku hok’o ich mehen kahar, wa
ku metiko harakniki, leyk’in ma’ tsoy ku hok’o;
a mea ti’ naachi ts’ur ich u k’ax hach winik, tiri’
hok’i ich u mehen kahar, tan u p’isik u ti’ u mea,
yan ti’ tu woro ti’ u mea ne tsoy, wa bek ma’ u
yo yor ti’, xuba u meaho’ ti’ u yantik u boho’bi’
A winik xuba ku t’ano’ u yoh chun u t’an, lahi’ tu’
ku yi’ri u mehen kahar; ne pim cha ch’iha’ yete
yan hunto ch’upra ma’ u yoher t’an kah ; chen,
ich u nahi tu’ ku ka’nsa’hu’un a mehen ku ka’nsa’
ich u t’an kah ma’ yete a hach u t’an, tu woro a
ka’nsamehen ma’ chen kaho’ o, lahi’ pe k’axa’ u
t’an. Tuk’in ku xanta a he’ ka’nsamehen he’ u
k’axik u chuni tio’, chen, behe’, yete u boho’bi’
ha’ri’ ku tsikbar yete u t’ano’, ma’ tu woro yan ich
u t’ano’ bek bix turismo o u her tumen t’an yan u
ya’ariko’ ich t’an kah o t’an naachi ts’ur.
A baykin tsoy yirik a ts’ur , ku chunba u metiko’
u her tumen ba’ ku kaniko’ baykin ku metiko u
chuni winik, bek bix tah kira san a mok tu kana
7
7
ÑUKLEL KOMOLMELBÄLÄL TYI ÑIJKÄÑTYEL
XK’ELOÑEL YA’ TYI LUMAL MATYE’EL
LAKANTYONA
JIÑI ÑA’ALMELBALTYAK WOLI ik’extyäyel majlel, che’
machikax tsa’ ix sajtyi, wolijach ik’extyäyel
majlel, k’untye’ majlel woli iyochel majlel yañbä
ña’tyibaläl, jiñäch iwuty jñi ña’tyibal añobä
tyi junmoty. K`ele awilañ che yambä baki mi
tyilel jiñi ña’tyibal mach weñik mi iyujtyel chuki
mi lakmel, jiñcha`añ che’ añ chuki mi k’atyiñob
añobä tyi matye’el lakantyona ya’ jach mi lokel
ña’tyibaläl, komol mi yälob ity’añ che’ añ chuki
yom ik’atyiñob, jincha’añ weñ p’âtyäl iña’tyibal,
yom jach weñ ts’ikilob che’ añ chuki añ yom
imelob, kome muk’äch ityajob ikotyañtyel tyi
yumäl.
Mi mejlel lajkäl ila tyi selva lacandona, woli
tyo ik’äñob ityañob, woli tyo ikäñtyesäñtyel
ña’tyibaltyak, mi su’beñtyelob baki tsa’tyiliyob,
cha’añ mach yomik isäty ity’añob, wenu añ jael
tatuchob, x-ixikob ma’añix mi k’ânob lakty`añ,
mi k’äñob kaxlañ ty’añ, yik`oty ja’el tyi yotylel
juñ ma’añix mi käñtyesäñtyel alobob tyi ity’añob,
kome jiñi xpäs juñob mach chäñ yujilobix
lakty`añ o kaxlañobix, yik`oty ja’el, mach lajalik
lakty’añ. Jiñ cha’añ k’uñtye woli isajtyel majlel
iña’tyibaläl, k’älä wäle wolijax ik’äjñel lakty’añ,
weñu anke ojlityak kaxlañty’añ mi k’äjñel.
7
SK’OPLAL BI YILEL TSOBOL KUXLEJALIL TA
SK’ANEL YILEL YUTSILAL LUM K’INAL TA STO-
JOL TSOBOL SLUMAL JNAKLEJETIK TA TOYEM
TE’ AK’ JA’MALETIK TA SLUMAL KA’BENALETIK
TE NAMEY TALEL KUXLEJALIL stalelnix ya xyanej-a,
te manchuke yawan xch’aybeel,
ya xk’atpo ay ma jayeb k’aal te ya
yich’ nopel ach’ kuxlejalil, ja’nix snopojibal
yu’unik te yajwal lum te banti ayike, jich bit’l
ya stasbaik ta k’op a’yej sok yantik lumetik,
yo’tik lek, ta me ma ja’uknix snopojibal yu’unik
te yajwal lum te banti ayike, ta me aynax mach’a
ya yak’tel ta ch’uunel mantal ma xyich’ lek
ich’el ta muk’, yanch’uk, te sjunil spasel a’telil
ta yilel sbeinel te lum k’inal te banti nail
k’oemil ta toyem te’ ak’ ja’mal ta ka’benaletik,
jaito ja’ stukel la xjachik te yajwal lumetik,
sok yakal spasbelik tulan xch’uunel , ja’ yu’un
ay jamal lek beil te ya staik sok yipik te lekil
kuxlejalil te banti ayike, ja’nix chikan ta me
ma ach’ajubik te mach’atik yak’osba-ae, yakal
slejbelik ta lek bitik yantik ya sts’unik sok
manchuk ya xlaj yo’tanik ta koltaywane te banti
ay jchajpawanejetik, jich bit’il ta swenta koltayel
yu’un tak’in jich bit’il spasel ta lek.
Ta spisil yajwal lum te jay tsojp lum ayik,
ya xk’opojik ta bats’il k’op, jaito ja’me ya
yak’ ta na’el stojol bi yilel stalel xkuxlejalik,
| 144