Impactos socioculturales en el turismo comunitario. Una ... - Pasos

he’ u metik yatoch harakniki yete he’ u xima
tuba hmeta’ u beri ti’ u yirik k’ax , p’isi’ he’ u
manik u ba’xtak.
Mok tu mu’ch’ u baho’ ti’ u mea, ma’ ne pim
p’ata’ u winik, ka’chik yan 23 behe’ ha’ri’ yan 17,
lahi’ yok’o u hok’o ma’ ya’p’ ta’k’in ku kanana,
ma’ u chukba u hansik u tiaro’ bein mas tsoyik u
mea ti’ u tsentik wakax yete mea ich kor.
A he’ hunp’e mea u k’aba’ Po’op Chan (kan de
petate ich Tzeltal), chunba u mu’ch’ u baho’
ich yaxk’in 2005, yan hunbuk’a’ kutar hunp’e u
winiki, U bahi’ a winik ku meaho’ lahi’ u k’aba’
Tsulkajel Pañumil” u k’at ya’arik “ tumen ha’tska’
ich u t’an ch’ol. A mok ku meaho’ ku pa’k’ik
nar, bu’ur yete ik, lahi’ yo’ch woro k’in. Pachi tu
yiro’ ma’ tsoy mana’ che’ tan u xu’po u k’ax, lahi’
yok’o hli’k’ u karante u k’ax a bek he’ u k’uchu
naachi ts’ur yete he’ u chak harik u ta’k’in.
U bahi’ mok tan u mea ti’ naachi ts’ur, Los tu
k’ata ti’ u yanta’ ti’ Comisión Nacional de Áreas
Naturales Protegidas (CONANP) ti’ u meta’ nah
ti’ u wene ts’ur yete chem. Ti’ u ye’sik a he’ mea
ti’ ts’ur, tian Red a Senda Sur yok’o u página
web ti’ ku ye’sik bay ku metiko’ o ku kaniko’,
bexi’ anta’ ti’ u kansa’ u pure ts’ur ti’ u tsikbatik
bik tabar a k’ax. 2009 a 2010, a he’ mok tu
mu’ch’ u bah tu mea tu yira mok ts’aikti’ ti’ u
meta’ mas ya’p’ nah tuba ku wene ts’ur lahi’
antik mok ku yantik a chen kah (CDI), chen,
ma’ ts’o’k u meta’.
tyi jabil 2003 tyi tyolel “ Sociedad Cooperativa
Mutut de Responsabilidad Limitada”, much’
k’äñbilobä uxp’ej ichak’al xchumtyälob, tsa’
imuch’ k’iyob-ibä cha’añ mi käñtyañob matye’el
tsa’ kaji ip äk’ob tye’ che’ bajche’ ch ujtye
yik’oty caoba. Jiñi naxañ mel k’otyibäl ya’ äch
tsa’ i tyajayob kotyäñtyel tyi tyojlel Secretaría de
Turismo del Gobierno del Estado de Chiapas,
tyi wi’il tyi tyojlel Comisión Nacional de Áreas
Naturales Protegidas. Che’ tyi uj marzo tyi ja’ bil
2009 kojach woliyob tyi komol e’tyel wuklujuñtyikil
xchumtyäl.
Ili k’otyibäl xpaxyalob añäch jumpuch otyoty
chäñjoybä mäkbil tyi mal cha’añ wäyibäl,
lajchämp’ej unifamiliares, jump’ej alä otyoty
cha’añ tyoj ochib, juñjoy iwa’lib xäñib, jumpuch
otyoty ba’ mi chojñel presku’ yik’oty tya’jibäl,
juñlech’ k’uxlibwaj yik’oty jump’ej bätyaltyak
mach bä wolik ik’äñob. Ma’añobik ik’ajk añbä
iyalamprelel kojach añob icha’añ alä k’ak muk’
bä ityikwañ tyi k’iñ. Ila tyi k’otyib xpaxyalob
mi choñob ja’el ibujkob tseltales yik’oty uyaj
melbilbä tyi wuty tye’ tyak.
Ity’ojoltyakbä ilayi añäch kabäl ba’ chañtyak mi
yajlel já, weñ ity’ojobä jiñäch bá mi k’otyelob
xwilis tyi jo p’ej hora tyi säk’ajel yik’oty tyi jo
p’ej hora tyi ik’ajel, yik’oty jump’ej bij ityamlelbä
uxp’ej km mu’ bä ipäyoñla majlel tyi k’otyibäl
Poza Po’op Chan. Yañtyakbä muk’ bä imejlel
lakmel jiñäch xäñbal, ñuxijel, k’el xwilistyak, (bajo’jo’winik
ja’wil (a principios del siglo XXI
(2003)) ay cha’oxtsojb tijinabiletik te komon la
stsob sbaik yu’un te sleik koltayel ta spasel sok
stijik jajch’el te at’elil banti lek sok t’ujbil ya xjil
bit’il te Cascada Cueva de las Golondrinas sok
Poza Po’op Chan.
Yo’tik into, ta Nueva Palestina yakalik ta yilel
cheb bolmaletik ja’ yich’ojik ta muk’ te biililetik
te lum k’inal k’ax t’ujbilik le’a: Ch’en Ulich’ sok
Po’op Chan.
Te ma’ch’atik swentainojik te Ch’en Ulich’
(jich yich’ alel ta bats’il k’op Tseltal) jajchik ta
stsobelik sba ta 2003 sok te “Sociedad Cooperativa
Mutut de Responsabilidad Limitada”, oxeb
xcha’winik ta tul winik anstetik ochik ta at’el le’a,
oxeb xcha’winik tsojb tijinabiletik ya’yel abi, la
stsob sbaik ta skananteyel te lum k’inale kajik ta
sts’unel te’etik bit’il nujk’ul pat sok ch’ujt’ te’. Ja’
kolteywan ta sbabial te Secretaría de Turismo del
Gobierno del Estado de Chiapas ta bintik la yich’
pasel ta sbabiale ja’, patil koltaywan te Comisión
Nacional de Áreas Naturales Protegidas. Ta marzo
yu’un 2009 ja’xanix waxaklajun tul jilikix-a.
Te bolmalbi wolnax muk’ul snail wayibal te chan
xejt’ yutil, lajchay wol akil na, wol na te banti
yich’ kanel te stojol te lum k’inale, jun skotleb
moibaletik, wol snail chonwanej banti stak’ manel
chi’il ja’ sok stak’ ochel ta stsa’nejibal, ja’nix
jich ay wol akil na banti stak’ xwe’ik sok wol
tsa’nejibal te ma’ yakal ta tuuntesele. Ma’ stuun-
| 96