Impactos socioculturales en el turismo comunitario. Una ... - Pasos

mu’ ne xanta pachi tuk’in ku tso’ko u t’anik u
k’uh ku yuk’ik.
A hach winik xuba k’ahti’ a uchben tsikbar, xuri’
tan u mosik ti’ u her winik asta ti’ a mehenpara,
tuk’in ku t’ano’ ku tsikbatik uchben tsikbar ku
ch’aik u tsikba, mana’ ya’arik tus. Yan huntri’
winik u k’aba’ Kayum Ma’ax García ne u yoher
uchben tsikbar, p’isi’ ne u yohe u banik u yoche
hach winik; hok’i ich u mehen kahar, ti’ u bin
México tak ich u kaha naachi t’sur (europa) i’ri u
ban oche ti’a mok ku ban ba’ naif, pachi sutba
ich Naha’, xuba tan u banik oche.
Ti’ a hach winik a naachi ts’ur lahi’ tuba ku yoko
ta’k’in, chen bexi’ he’ u yanta’ ti’ u karantik u
k’ax yan a ts’ur ne tsoy yirik k’ax yete poch yire
u karanta’, tuk’in poch yohete mas ti’ a u chuni
winik, ku kaxtik u yoche a hach winik yete u sak
no’k’ yete chukuch u ho’. Xuba tan u karantik u
chuni tio’, ma’ hach ha’ri’ u chuni tio’, yan a ts’ur
tsoy yirik a hach winik. Yan a mehen tu xa’t’a u
ho’, mok hok’i tu mea o kanhu’un, ku ya’arik he’
u ka’ ch’aik u chukucha lahi’ u chuni ti’.
Ya tak kirex, a chen kah mok tian ich u k’ax hach
winik Ch’oles, Tzeltales yete Tzotziles, ma’ ne
uchak tian. K’axa’ u tukur yete a hach winik, a
chen kaho’ ne ku tsentik wakax, bein yanti’ u
ch’akik che’ ti’ u metik u yatoch wakax. A chen
kah ma’ u ts’oko u ch’akik che’, tarak ku yirik u
chuni winik, tin wiro’ u her winik, yok’o u bino’
ich u lu’um Chiapas asta kah k’uchi ich k’ax, sa’ti
Lacandona yik oty mi k ajtyibeñ iweñlel
wiñokob x-ixikob ya’ tyi ilumal yik oty iweñlel
xpaxyalob muk’ bä ijulatyañob ilumal, bixetyik
mi mel jiñi balche’, melbilbä tyi patytye ik aba
ja’el balche’ mi yotsäbeñ já yik oty chab mi loty
chap’ej uxp’ej k’iñ cha’añ mi jajpel ché mi melob
k atyiya tyi lakyum.
Kojach ma añik wi jilel majlel jiñi oño’tyañ laj
yujilob pejtyel alobob, mi lakubiñtyak tyi ty añob
yik oty añ juñtyikil laktatuch Kayum Ma ax Garcia,
weñ uts atyax mi boñtyak yejtyal matye el,
bätye eltyak añtyakbä ya’ tyi matye’el Lacandona.
Ili tutuch Kayum lok em ya’ tyi lumal cha añ
mi xäñtyak ñämel tyi Mejiku yik’oty Europa wäle
tsa’ix cha’ sujtyi tyi lumal Nahá yabaki tsa’ yilaj
pañämil cha an mi’boñ yejtyaltyak uts atyakbä
añ ya’ tyi ilumal.
E’tyel yik oty xpaxyalob ya’äch ba’ mi ts ityatyajob
tyak iñ ili Lacandones yik oty ili xpaxyalob
mi mejlelob tyi koltyaya tyi ikäñtyañtyel
matye’el yik’oty mi mejlel ja’el iñopob iñusak’iñ,
iñatyibalob ili wiñikob säkparañobä ibukj tyamobä
itsutsel ijol. Jiñi ch’ityoñwiñikob lok emobä
tyi etyel, tyi k el juñ tyi tyejklum kaxlan, cha’
muk äch abi kiyäk ob tyi tyam-añ itsutselob ijol
kome che’ äch abi iñojtye’elob.
Che’ bajche’ mi lajk`el yambä junmojty
lakpi’älob año’bá tyi matye’el lakontyona,
ch`olob, tseltalob yik`oty tsotsilob, kome maxtyo
weñ jalij weñ chumliyob mi weñ mulañob
jikix, melel te uailetike ya spasikix ta sk’aal kaxlan tak’in
ja’me jich ya sts’ujtel stojol te biluketike sok te ya’telike
, jaito ayme yakal ta jajchel sjolik yu’un te ka’benaltik
sok yantik bats’il winiketik te banti ayike.
Ma me stak’ ta ch’ayel ta o’tanil te sjuxel xch’ulel te
“Jobillo”, melel ja’me chiknajem yu’unik te kabenaletike
sok te kanowa te’etik te mach’atik ya sbeinik ta muk’ul
ja’etik son ta pampam ja’etik, jaito sjelojix sba melel
yu’un jich ya stuuntesik ta yich’elbeel jtebuk we’elil,
ja’nix jich ya spasbeyik slok’omba chambalametik
ta bi ay yu’unik tey ta toyem te’ ak’ ja’maletik, jich
bit’il ja’ch’uubil, tuts’ (xluchobil we’elil), te banti ayik
te jpas jal k’u’iletike chikan ta ilel te lek yo’tanik yu’un
te ula’tawanejetike, tutin te biluketike ja’ yu’un mayuk
wokol ta ich’elbeel , jichnix chikan ta ilel te k’ax lek te
banti ayike, te bilukatike jilemix ta yo’tanik ta spasel
ma jichukix te sjachibaltele, ja’chukmeto yakaltome
xch’uunbelik ta swentaik te yajwal naklej lumetike.
Spisil te yajwal jmak lum k’inaletik te ka’benaletike,
ta Mezabok, Naha’, sok Lacanja’ Chansayab , chikan
ta ilel sok mel o’tantik sba te ch’ayemix ta yo’tanik
te bin ut’il ya yalbeyik namey bit’il jtalel jkuxlejaltik,
te bit’il ya spasik ch’ab, soniwe ta yak’el smajtan
yajkananik, te mach’a k’ax tek’el yu’unike ja’me te
mamal “ Ja’ch’ak’ Yum “ k’ax lek snak’o ta sjol yo’tan
te bitik ya sna’, ya sna’ sk’anel yorail kuxlejalil ta stojol
te yajkananike yu’un swentail te lek ayuk xkuxinelik
ta jujun k’aal; ya sna’ spoxtayel chameletik, ti’el ta
chan, sk’anel ajk’uknax ya xtal ja’al. Jai binta sna’o lek
ta yo’tane la yak’ jilel ta nopel ja’to ya stuuntesikbeel
te k’alal acham ta ya’wilal balunlajuwinik swaklajuneb
yo’bajk’al (1996), kol jo’winuk ja’wil kuxul te mamale,
| 124