Impactos socioculturales en el turismo comunitario. Una ... - Pasos

hu’un ti’ u mea. U chuni winik yan baykin
yi’ri ti’, mena’ ich tsikbar, ku k’axba. (FÁBREGAS,
2006: 16-17)
Yan ah ku’yikex bexi’ yan u yirik yete u chuni
winik ti’ u tsoytar. Joan Pujadas ku yirik a mehen
kahar, ku ya’ariko’ ich hunp’e tesis lahi’:
U kaha yan u k’at ya’arik kaxtik, a winiko’,
tuba ma’ tu ts’o’ksa ,u k’axik u bah, ich tu
woro a chuni winik baykin k’at ya’arik yete a
baykin poch u mete, ku metik o ma’ u mu’ch’
ku baho’ tu mea. (1993: 63)
Ne yan bo’wi a kaha; «toex», kah ka’rikex ti’ u
«hero», ‘hach laheno’ o ma’ hach laheno’ ti’ u
hero.
A bex u kaha a chen kah mena’ ti mok yan
u t’an, ne yan bo’wi tio’ bexi’ ti’ u her. A he’
tu’ kaha’ a chen kah ma’ ha’ri’ tio’ bexi’ tak
worex. (BARTOLOMÉ, 2006: 47)
Behe’, U kaha yan u yirik u bah yete u chuni
winik, a he’ ku k’axba tuk’in a winik poch u
metik, ¿ u k’at ya’arik a he’ kaha ku lah k’axba
asta tuba ya ma’ hechka’? ¿ a winiko’ ku satik u
chuni tio’ ti’ u kanik u her? Layti’ mok tu tsikbata
ka’na yete ya’p’ ku k’atik ¿bihk kuxa’ u chuni
winik ich tuba ne yan ba’? ¿bihk ku tsoytar chen
ma’ u satik u chuni winik? Yan u yu’yik
…Huntrio’ o pim mok poch u metik, mok
poch u mosik u chuni winik mok yan u tsikbar.
[ ] A mok tian ich u chuni winik ku cha’ik ku
yi’ri bay ku metik. (ARIZPE, 2006: 46 Y 51)
woli bä ik`extyäyel majlel. Jiñäch tsa’
bä lak’äñä tyi kolel, iyä’eñoñlaj pejtyel
uts’atyakaxbä añbä lakcha’añ wäle, kuxuloñlaj
tyi lakña’tyibal, tsa’ lakmele k’uxbiyaj tyi
lakmuch’ty]älel tyi lumultyak, tsa’ koliyoñlaj,
tsa’ lakpo’lolakbä, mi lajkäñtyak lakbä. Pejtyel
ili ty’añ mi mejlel iyäk’eñoñlaj, xuk’ulbä
lakña’tyibal. (ARIZPE, 2006: 45)
Pejtyele ili isujmlel ty’añtyak, mi yäk’eñoñlaj
ochel majlel kabälbä isujmlel. Yik’oty ja’el mi
jambeñoñlaj bij cha’añ mi lakch’ämben isujm
ya’ baki mi lajkochel ja’el joñoñlaj cha’añ mi
lakñämtyesañlakbä bajche’ añoñlaj ila tyi lumaltyak
yik`oty ja’el iña’al ña’tyibalältyak woli bä
iyäk’eñ isujmlel baki mi laktyilel. Yam bä isujmlel
jiñi iña’al ña’tyibal, mi weñkolel tyi ña’tyibal
lakpi’älob, kome ya’ mi tyajob tyi ye’tyelob,
jincha’añ yom e’tyeläl machbä mu’ik ikäjyel,
cha’añ ma’añik mi k’extyäyel, yik’oty bajche’, mi
lakch’ämbeñ isujm tyi much’tyäloñlaj.
Jiñi melelbä ña’tyibaltyak yik’oty kuxulbä añbä
tyi pañämil iña’tyibalbä lakpi’älob, mach kojikach,
kome mi tyejpañ tyätsbä ty’añ, yi’koty
isumlel cha’añoñlaj, añ ityejchibal bajche’ mi
k’äñel, kome jujunp’ej ña’al ña’tyibal weñ tsäts
bajche’ añ isujmleltyak, mach jiñi kojikachbä,
kome komol melbil tyi wajali, woli tyi
k’extyäyel. (FÁBREGAS, 2006: 16-17)
Yom lakñob yambätyak añbä isumlel
ña’alty’añtyak yik’oty bajche’ woli ikolel majlel ili
ty’añ. Jiñi joañ pujadas mi ña’tyañ junp’ej ty’añ
te Estado-ancion, soknix ya jkak’batik ta ilel
ta stojol winik antsetik. Ja’ ini k’oplaliletik to
yame yak’botik, ja’nix jich, te ayuk snopjibal
ku’untik. (ARIZPE, 2006:45)
Jai ini k’oplalil to yame yotsesotik ta yanyantik
sk’oplalil yu’un kòp to, ta ja’nix te ya sjambotik
betik ta k’oel ta kot’antik te chajp’alchajp’ pasel
te banti x-ochotik te kristiano’otik ta swenta k’ael
sok jun awilal sok talel kuxlejalil sok te ya spasik
be’el te bit’il ayok talelaliletik. Jun sk’opalil te
talel kuxlejalil ja’me te ya smaklin te bintik ya
snopik spasel te kristianoetik te le ayik-a, te ya
sk’an spasik be’el at’elil, najt’ik jeltombael, ja
chikan te bintik ya xjache sok te bit’il xk’ot ta
yot’an te jtsob kristianoetik-e.
... te bats’il snopjibal sok te stalel xkuxlejalilk
te banti naenemik te kristianoetik-e, ma’ me
jichuknax, mele spasojik te bit’il kuxinemik,
sok sk’opalil xhu’unel mantal, sok xjajch’ibal
bitik pasel. Ta jujun tale kuxinelil te ya xchikna
ta ilel sok te yantik, te ma’ jauknax, jaik
pastiklabil sk’oplalil, te xjelwanik. (FÁBREGAS,
2006: 16-17)
Yame sk’an xk’ot ta kot’antik te yantik k’opetik
te stsakoj sbaik sok te talel kuxinel sok ch’ielil.
Joan Pujas ya yal ta swenta bit’il ayik talelaliletik
xjajch’otik ta swenta te tsob winiketik, yak’el che’
oxeb tesis ta swenta, te bayalik sk¡oplal le’ be’el to:
Te bit’il ayik kuxlejalil ayme ta swenta sle’el
be’el snopjibal yu’un tsobol bats’il winiketik,
| 52