Impactos socioculturales en el turismo comunitario. Una ... - Pasos

TI’ U TS’O’KO
Ne ya’p’ ba’ kin wa’ariko’, yok’o a
k’axbi, ich u k’ax hach winik mok
tan u mea ti’ a naachi ts’ur ich mehen
kahar:
–Ne yan bo’wi ti’ u karantik k’ax, bix ich mehen
kahar ma’ ne uchak ku tsentik wakax
yete ku lah ch’akik che’, behe’ ku karantik.
–Yan u ta’k’ini tuba ku mea, ma’ ha’ri mok
ku mea ti’ naachi ts’ur, bix a mok ku pesik a
yahkarum, mok ku purik a ts’ur, o mok ku metik
mea, tuba ku wene ts’ur yete u yo’ch; bexi’
ku yanta’ a mok ku mea ich kor yete ku mas
t’ara u metik artesanías, lahi’ tan u ch’ehe.
–Yan hok’i mea ti’ a mehenta winik, ka’chik
ku bino’ ich u her kahar.
–A ch’upraho’ oko’ tu mea ti’ u kana ta’k’in
ma’ ne uchak muh meaho’, behe’ ma’ bay,
he’ u t’ano’ ich u mehen kahar:
–Xuba tian u mu’ch’ u baho’ tu mea yete ku
k’atik ich u lu’um ti’ u mea ti’ naachi ts’ur:
tuba ku mu’ch’ik u baho’ tu woro a winik, o
bihk ku t’axik u ta’k’ini.
–Bexi’, ku t’ara ba’ ma’ tsoy bixa mok kaxmetik
a lu’um yete a basura, ma’ se’p’ ku
yutskintik, ma’ bihk ku harik a basura bein
ku ne t’ara ich k’ax.
–Ku ts’ikiro’ u yet mehenta winik yete a
ch’iha’ winik ti’ u meaho, ma’ ne uchak,
ma’ u ye’sik u bah ti’ a nukuch winik.
YUJTYIBTY’AÑ
Mi lakutyesañ ili ty’añ, bajche’ inuklel
ili xk’eloñelob tyi matye’el lakandona
wolibä ixi’ty majlel ili e’tyeläl, añixbä
cha’pej ija’bilel:
–Mi ich’ämbeñtyel iweñlel chukityak añ, tyi
lumañtyak tsa’ sek’eyob matye’el cha’añ tyi
p’ojlel wakax.
–Mu’k’äch ityempañob iyalä tyak’iñ muk’obá
tyi e’tyel bajche’ xkuchoñelob, xpábij,
xk’ajtyi e’tyelob, muk’obä iyäk’ob wäyibäl,
muk’obä iyäk’ob waj yik’oty ja’el xchoñ
iximob yik’oty nich-e’etyeltyak wolixbä ijilel
majlel.
–Tyejchem choñoñibäl icha’añ
ch’ityoñotyobä, kome wajali mi lok’elob
majlel tyi joltyejcklum.
–Jiñi xch’okob muk’ix iyotsañob ibä ja’el
come muk’ix ichämel tyi ty’añ.
–Muk’äch ik’äjñel lakmelbaltyak yik’oty
muk’bä ik’ajtyiñ lumaläl tyi tyojlel
xk’eloñelob: komo ty’añ, pujkel kanar.
–Yik’oty ja’el, woli ikolel majlel bi’b-esaya
cha’añ tyi k’äñol kaxlañ ts’ak yik’oty
machbä säktyakix wokolbä tyi lok’ol ya’ tyi
matye’el.
–Wäleyi yomobix e’tyel ch’ityoñ wiñikob
yik’oty lakolibalob cha’añ tyo tyajtyäl
tyak’iñ ya’ tyi lumal.
SLAJIBAL K’OP A’YEJETIK
Ya jlajibetik sk’oplal cha’wax p’aluk ta
alel, ta swenta bi yilel la staik ta nopel
te yajwalul toyem te’ ak’ ja’maletik ta
ka’benaletik te yakal ta spasel sjunil a’telil yu’un
yilel yutsil lum k’inal te banti ay tsojp naklejetik,
te ja’nix kuxinemiktel yu’un te ayix cheb yoxebaltel
ja’wiletik.
–Chikan ta ilel ta lek ay snopojibal yu’unik
ta yich’il ta muk te bats’il lum k’inale, ja’nix
jich te tsojp lumetik ay matonax jaluk te
ja’ ya spasik te sch’ijtesel wakaxetik sok te
sts’etel te’etik, ja’ ya skanikix te ak’a yich’
kanantayel ta lek te lum k’inal.
–Ay smuk’ubtesel ta yich’el ta muk’ ta spisil
tojolil te banti yakalil ta ‘atel, ma meba
ja’nax tey ayik te mach’atik ya x-a’tejik ta
yilel yutsil lum k’inal, jich bit’il tij beibaletik,
ik’awaletik sok mach’a ya xchajpan te banti
wayibaletik sok we’el uch’baliletik, ja’nix
jich ay bi ya xlok’ yu’unik-a te namey ts’un
k’altiketik, ya xbayelub te mach’atik pas jal
k’u’ul pak’aletik te kol ch’ayemukixe.
–Ay me ya staix ya’telik te keremetik, te
mach’atik snopojix te ya xbajtik ta yantik
muk’ul kaxlan lumetik.
–Te antsetik ya me yak’ix sbaik ta a’tel
yu’un jich ya staik tey-a te bi ya xtuun
yu’unike, te ma to jaluktele ma stak’, ja’
jich chikan ta ilel te sjelosba kuxinel ya me
| 162