Impactos socioculturales en el turismo comunitario. Una ... - Pasos

ts’ur ich a yaxk’in 1946, lahi’ u yaxk’in tuk’in
tu yiro’ tu’ yan bana’ oche Bonampak. A way,
tu woro u boho’ ku meaho’ ti’ ts’ur ku cha’ik u
wene ts’ur ku metik u yo’ch, ku puriko’ ts’ur, yan
nah ti’ u wene, ku kanik u ba’xtak yete leyk’in ku
purik tu xima ts’ur ich k’ax.
A he’ mehen kahar tian tu chumuki u k’ax hach
winik, pak’a’ u beri turah u k’uchu ich fronteriza
sur ich u crucero san Javier, tu’ pak’a’ u behi
mas pim ts’ur ku k’uchu ich u nahi tuba ku niktar
ts’uro’ yete a Bonampak.
A mea ti’ naachi ts’ur ich Lacanjá Chansayab a
winik ku meaho’ yete u boho’bi’, u k’at ya’arik,
ku meaho’ yete u boho’bi’, tan u ne ch’ihi u
meaho’ ti’ naachi ts’ur. A mea mas net soy lahi’:
Centro Turístico Tres Lagunas, Campamento
Margarito, Campamento Cueva del Tejón, Servicios
Turísticos Lacandones, Campamento Tucán
Verde, Campamento Ya’aj Che’, Campamento
Top Che’, Campamento Yatoch Barum, Campamento
Río Lacanjá, Parador Turístico Crucero
San Javier, Sociedad Cooperativa Chanaj,
Sociedad Cooperativa Hach Winik, Sociedad
Cooperativa Selva Lacandona, Grupo de Guías
Kok Chan, Grupo de Guías Sak Nok.
Lacanjá Chansayab ne ya’p’ baykin yan ne tsoy
ti’ naachi ts’ur lahi’ tian Bonampak, bana’ tunich,
ba’xtak , u no’k’ yete baykin ku metiko’ a hach
winik lahi’ ne tsoy yiriko’ a ts’ur. Bexi’, yan ha’
u k’aba’ lacanja’, yan k’ax yete yan bak’. Chen,
chukityak mi k’äñel tyi xämbal tyi já ché bajche
kayaks.mi tyajob kotyäñtyel tyi tyolel Red de
Senda Sur ya’ tyi pagina web mi päsob chukityak
mi mejlel imelob xpaxyalob tyi lumal yik’oty tsa’
käñtyesäñtyiyob wiñikob mu’ bä ipäsob bij tyi
k’elol matyä’el. Tyi jabil 2009 k’äläl tyi 2010, ili
jumuch’ wiñikob tsa’ ityajayob yañbä koltyäñtyel
cha’añ mi yoñ-esañob majlel jiñi otyoty ba’ mi
wäyelob xpaxyalob tyi tyojlel Comisión Nacional
para el Desarrollo de los Pueblos Indigenas
(CDI),loñchi’ächi, ma’añik ujtyem tyi mejlel jiñi
otyotyak, tyi mul jiñi añbä tyi weñta tyi melol.
Kojach añ chápujch otyoty, jumpujch k’uxlibwaj,
jumpujch baj mi laksub lakbä ché mi lak’otyel,
chapujch wolityobä tyi mejlel (uj marzo jabil
2010), juñ joy iwa’lib xäñib yik’oty juñlech’ bá
mi mejlel laktyich’ lak wäyib.
Uts’atybä ilayi jiñäch poza Po’op Chan yik’oty
matyi’el frondosa tyi matyi’el Lakantyona. Mi
mejlel lakmel xäñbal,ñuxijel, campismo, tyi
k’elol xwilistyak, tyi k’eloltyak iyok bätyä’eltyak
añtyakbä ya’i yik’oty senderismo interpretativo
tsuyulbä tyi ts’etyilel yajlib já Ch’eñ Ulich y
juñwel tsuyul yik’oty Campamento ich’eñ Tejón
tyi Lacanjá Chansayab.
Che bajche’ mi’ ik’elob jiñi junmujch lakpi’älob,
jiñi cha’añ ch’och’okax jiñi lakpi’älob chäñ
ts’äkälobjach k’älal jach bajche’ tyi ja’bil 2005.
Tsa’ ich’ämayob ikäñtyesäntyelob bajche’ mi
imelob jujunchaptyakbä, cha’añ añ ikäñolob bats’un
ixim, chenek’ sok ich, yu’un ja’ slajinik ta
sk’axel k’aal-a. Ta sk’axel k’aal la yilik te jajch’ ta
bolobel te bintik ay ta ja’maltik ja’ jich kajik ta
sk’uxteyel te k’ulejal ay yu’unik le-a, ja’ into, ja’
xyak ilel te bit’il sk’an yich’ ich’el ta muk’ te lum
k’inal soknix te ya xkolteywan ta stael tak’in te
xtal sts’aktesbey sk’oplal te bintik yich’ pasel ta
jujun k’aale.
Ta sbabial ja’nix kaj stsob stak’inik te at’eletike
yu’un jich la yich’ pasel te sbabial ch’in naetik,
patil koltayotik yu’un te Comisión Nacional
de Áreas Naturales Protegidas (CONANP) ta
swenta spasel te akil naetik sok sleel te kanoa
te’. Swenta xcholbeyel sk’oplal te leki at’elile, ja’
kolteywan te Red de Senda Sur ja’ la yak’ na’el
te sk’oplal ta pagina web te bintik aye, ja’nix
jich te tsoblej into koltaywan ta snojptesel te
ma’ch’atik yak’ ilel sok xcholbey sk’oplal te bintik
ay ta bebetik sok ja’maltik. Ta 2009 sok 2010, te
stsojb winik antsetike ju’em yu’unik spaselxan
cha’oxwol lejch’ pat na sok te Comisión Nacional
para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas
(CDI), ja’nax, ma’toba lajinbil te at’eltile yu’un
te ma’ lekuk yakalik ta stuuntesel lek te tak’in
te ma’ch’atik ayik ta swenta spasel te lejch pat
naetike.
Ay cha’ wol lejch pat naetik le’a, wol akil
na banti stak’ we’el. Wol akil na banti yich
tsakel tak’in, cah’ wol lejch pat na te ma’to
ba lajinem (marzo de 2010), jun skotleb
| 102