Impactos socioculturales en el turismo comunitario. Una ... - Pasos

ku mea yete naachi ts’ur. Ich u yaxk’ini (1996
– 2010). Ich a yaxk’in 1996 chunba u metiko’ a
Escudo Jaguar, lahi’ u yoh chuni mea ich mehen
kahar, behe’ tan u hok’o tumen mea bek bix
Nueva Alianza, Pájaro Jaguar, Tikal-Chilam, Grupo
de Guías Siyaj Chan, ch’upra ku kanik u metik
u no’k’ u chuni winik ch’ol yete hunp’e nahi o’chi
u k’aba’ u pixan k’ax.
Escudo Jaguar tuba ku niktar ts’ur, lahi’ mok tu
ya chuna u mea yete naachi ts’ur, yete a Nueva
Alianza tuba ku niktar ts’ur yantio’ ti’ u wene
ts’ur, o’chi yete yanti’ chem ti’ u mosik yok’o ha’
Usumacinta ti’ u purik tu xima ich Yaxchilán,
bek bix u mehen kahar Bethel a he’ tian ich u
lu’um guatemala. Mok tu mu’ch’ u baho’ tu
mea ich Pájaro Jaguar yete Tikal-Chilam, ma’
u lah puriko’ ts’ur ich Yaxchilán yete Bethel.
Mok ku purik ts’ur Siyaj Chan, ku ya’arik a ti’ ku
karantik u uchben ba’, ne u yoher u tsikbatik k’ax
yete u tsikbatik a Frontera Corozal bihk tabar
u chuni tio’, bexi’ ku tsikbatik a yaxchilan. A
ch’upra tu kana u metik k’axa’ u no’k’ ch’ol, p’isi’
u yoher meta’ tumen no’k’ a ts’ur net soy yirik.
U nahi o’chi u pixan k’ax, lahi u mea a ch’upra,
meanaho’ ich escudo jaguar, k’uchu muk’ u
kaxtik ta’k’in ti’ u meta’ hunp’e nah ti’ u niktar
ts’ur yete hunp’e nahi o’chi ku yoko 80 winik
mok ku hana.
Tu woro mok antna’ bek bix Secretaría de
Desarrollo Social a nivel federal, u ts’urir mok ku
ibijlelob muk’ bä ik’älä k’otyel ya’ tyi frontera tyi
yejbal pañchañ (sur) tyi ixäk’ ibijlel jiñi San Javier,
ili ibijlelob mi imejlel tyi ochelob baki jachtyak
yomob majlel che’ bajche’ Bonampak.
Che’ tsa’ p’ojli ili e’tyel ila tyi lakanja’ chansayab
tyi jujump’ej otyoty, mi lak’äl, tyi tyi junchajp
e’tyeläl icha’añobäch jiñi jujump’ej otyoty jiñäch
Woli bä ip’olmajlel jiñi e’tyel tyi junchajp e’tyeläl
jiñi wen k’elbilbä jiñäch bajche’ xjoybä ja’,
Campamento Margarito, Campamento Cueva del
Tejón, Servicios Turísticos Lacandones, Campamento
Tucán Verde, Campamento Ya’ajche,
Campamento Topche, Campamento Yatoch
Barum, Campamento Rìo Lacanjá, Parador
Turístico Crucero San Javier, Sociedad Cooperativa
Chanaj, Sociedad Cooperativa Hach Winik,
Sociedad Cooperativa Selva Lacandona, Grupo
de Guías Kokchan, Grupo de Guías Saknok.
Lacanjá chansayab añ icha’añ jiñi imelbalob
jiñi iyotyotyob lakñojtye’elob bajche’ bonampak
che’äch bajche’ e’tyeläl uya’tyak, ipislelob
yik’oty imelbalob jiñi xlacandoñob cha’añ
woliyob iweñ käjñelob bajche’ jiñi wolibä
ityilelob k’äläl tyi ñajtybä tyejklum, che mi
ik’elob bajche’ jiñi matye’eltyak bajche’ ja’tyak,
ikolem tye’el yik’oty ibätye’eltyak, cha’añ jach
tyi jujump’ejtyak ji’libäl añäch baki mi imajlelob
iñusañ kiñ jiñi xjula’ob.
Jiñi baki tsa’ k’otyityak jiñi jujump’ej chajpayatyak
muk’ bä laktyaj tsa ’bä ikotyaj jiñäch secrejawil
into la yak’ik ta ilel te lok’onbaetik ayinem ta
Bonampak. Ta lum k’inal into, spisil te tijinabaletik
ochemik ta swenta te at’elile ja’ jich ya x-ochik ta
yilel te banti stak’ yich’ pasel te wakax naetike banti
yak’ik we’liletik, moibaletik, naetik, bintik yich’ chonel
sok te bintikxan stak’ yich’ cholbeyel sk’oplal te
toyem te’ak’ ja’maletik ta slumal kabenaletik.
Te lum k’inal into ayinem ta yot’an tsojb naetik
yu’un kabenaletik, lek pasbilix te sbelal nub sba
sok te muk’ul be Fronteriza del Sur nopol ta sbelal
San Javier, te be into lek xkolteywan ta sbeel
te ula’tawanejetik xbajt’ik ta yantik bolmaletik
sok ta sna chichmametik ta Bonampak.
Te slekubtesel at’el ta Lacanjá Chansayab
cha’oxtul nax yajwal,te bina sk’an yich’ alele, ja’
te junjun ya’telul ay ta sk’ab jujutsojb tijinabaletik,
ja’into ja’ ya xkolteywan ta slekubtesel
te a’telile. Te lum k’inaletik bayalxan sk’oplale
ja’: Centro Turístico Tres Lagunas, Campamento
Margarito, Campamento Cueva del Tejón,
Servicios Turísticos Lacandones, Campamento
Tucán Verde, Campamento Ya’aj Che, Campamento
Top Che, Campamento Yatoch Barum,
Campamento Río Lacanjá, Parador Turístico Crucero
San Javier, Sociedad Cooperativa Chanaj,
Sociedad Cooperativa Hach Winik, Sociedad
Cooperativa Selva Lacandona, Grupo de Guías
Kok Chan, Grupo de Guías Sak Nok.
Te slum sk’inal chichmamiletik ta Bonampak ja’
bayalxan sk’oplal te Lacanjá Chansayab, ja’ yu’un
| 106