Impactos socioculturales en el turismo comunitario. Una ... - Pasos

U CHUNI WINIK, TU’ KAHA’ YETE A
NAACHI TS’UR
TI’ U YIRA’ A NAACHI ts’ur yan ich u kaha chen
kah yete u kaha hach winik, yantio’ in
xok’o ti’ in wiriko’ ohero’ he’ u yantik u tar
ts’ur, yan u yirik yete a uchben lahi’ ku ya’ariko’
“u chuni tio’”, he’ u yu’yik tsikbar ich a mehen
kahar. Yok’o a he’ he ah kirikex bihk tan u
k’axba yete bihk ku k’axba u chuni tio’, tan u
k’axba yok’o u mea, a k’ax, k’axba yok’o a ts’ur,
ma’ u yirbo’ ka’chik.
Kox k’uchu xok’o ti’ u chuni winik, pachi he’ u
yi’ri mehen kahar yete tuba yani; oxp’e t’an, mok
ku yantik u bah, lahi’ tuba ku kanik bihk ku mea
a winiko’.
U chuni winik lahi’ ku mon u tuku a winik, ku
ye’sik yete ku k’axik. Yete a layo’ ku metik baykin
yan ich u lu’um ti’ kaharo’ ich u tukur, ku mu’ch’
ku bah yete u boho’, a mehen kahar, mok yan u
t’an yete Estado-nación, leyti’ ak bahex. A he’
k’axa’ ku cha’ik tukurex. (ARIZPE, 2006: 45)
Ne Ya’p’ u k’aba’, ku cha’ik u beri ti’ ah kanikex
bihk a winik ku suktar tuba yani yete ne pim
winik lahi’ ku metik u kaharo’. Ku kansiko’ baykin
ku metik, xuba tan u mea, k’as k’axba, yan
baykin k’axik yete ku yiriko’ bihk tan u k’axba.
… Mok ku metik ba’ hach tohahir yete kuxa’
ich u lu’um a winik, ma’ woro tian, ku metiko’
2
2
MELBAL, KÄJÑEL YIK’OTY
XK’ELOÑELOB
CHA’AÑ MI LAKWEÑ ch’äbeñ isujm bajche’
wolii yochel majlel jiñi kaxlañ ña’tyibaläl
tyi alä lumaltyak baki añob lakpi’älob
añobä tyi kolem matye’el lacandona, jimeku
cha’añ yom läktyesañlakbä cha`añ mi lajkäñ
iña’tyibaltyak, kome mi kajel ikotyañoñlaj cha’añ
mi lakxuk’tyesañob yik’oty tyj ja’el cha’añ mi
cha’ käñob chuki ye’tyetyak ikolem ña’tyibaltyak
wolixb?a ichämel yik’oty iñusak’iñob. Jimeku
chañ’añ iliwechelbäjuñ, mi ya’ k’eñoñlaj
lakña’tyibal che` bajche’ woli ik’extyiyel majlel jiñi
lumaltyak, bajche’ mi k’uxob iwaj yik’oty ja` bajche’
mi käñob ilum, che’ äch bajche’ woli iñusañob
ik’iñ tyi kolem matye’el, kome kolem matye’el
tsa’ix iweñ k’änäyob lakpi’älob, xpaxyalob kome
maxtyo añik baki ik’eleyob ili kolem matye’el.
Ñaxambä mi kajel lakñaxañ-al jiñäch ili
ña’tyibaläl, yik`oty mi lak’ajxel lajkäl bajche’
baki tyilemoñlaj yik’oty chuki mi yäk’eñoñlaj
lakch’äbelñ isujm; uxpej ty’añ muk’ bä iyäl
bajche’ chukul ili ña’tyibal, kome jiñäch iye’bal
baki mi ich’ämbeñtyel isum bajche’ mi ñijkañ ibä
jiñi lumal baki añob xchumtyälob yik`oty bajche’
mi nijkañob ibä.
Jiñi ña’tyibaläl jinäch muuk’bä ityojmel tyi
isumleltyak woli bä iña’tyañob lakpi’älob,
2
TALEL KUXINEL, BIT’IL AYIK TALELALIL SOK
YILEL YUTSILAL LUM K’INAL
TA K’OEL TA OT’ANIL TE bit’il te yilel yutsilal
lum k’inal yak ta k’oel ta bats’il paraje’etik
yu’un toyem te’ ak’ ja’maletik yu’un kabenaletik,
yame sk’an jnoptesbatik be’el ta snopjibal
yu’unik te ya skoltayotik ta k’oel ta ot’anil sok
kuxinel, te ayik sok xkuxinelilk ta namey te jaik
ya yalbeyik “talelalil”, te jaik te bitik xchu’unej
sok lok’ombaetik te ya xkoltawanik ta stsobel te
swinkilel mok yajwalul paraje. Sok-i k’opetik to
yame yak’ xk’ot ta jkot’antik te bit’il te tsojboltsojb
lumetik te ilbilik le’to yakalik ta stsakel te
k’atbuneletik sok sjelel xkuxinelikk ta swenta
yach’ikal k’opajel, te yakal ta pasel sok tatonba
sok yantik, te ja’mal, la sjel sba ta swenta alimal
jelel, sok junk kristianoetik, te ulatawanejetik, te
ma’ snabeyojik sba ja’ tonax jun che’ k’aal.
Jajch’kotik noptesbelbatik yu’un snopjibal yu’un
talelalil ta swental k’axel ta stojol identidad sok
ya’yal stojol yu’un etnicidad; oxeb sk’oplal te
stsako sba sok-e. te yak’o sbaik jaik nax, sok jaik
te sk’oplalil k’oel ta ot’anil te bit’il stij sbaik te
tsobol winiketik sok bit’il stao sbaik.
Te talelalil ja’me sk’asesel ta spisil ora yu’un
sk’oplalil ants winiketik snopik, xjach’ mok sjel
sba, sokkik jpastik te talelaliletik sok xkuxinotik
ta snopjibalik, yame jatbatik sok sme’ stat,
te paraje, te tsobol tsojb bats’il kòpetik sok
| 50