Impactos socioculturales en el turismo comunitario. Una ... - Pasos

Bartolomé, a mehen kahar mok kaha’ xok’o he u
yantik ti’ u chak kana ta’k’in yok’o mea ti’ ts’ur.
A chen kah mok ku purik a ts’ur, yan u kaniko’ u
sikbate baykin k’at ya’arik u ts’ib’ u nukir winik,
a bex, he’ u purik a ts’ur, bexi a baykin yan ich u
lu’um net soy yoro’ tu’ yani. Bexi’, tan ah kirikex
bihk ku mea yete a ts’ur ku ye’sik ti’ bay ku
pa’k’ik, bay ku hantik yete ba’ ts’aki ku k’anik, ti’
ku harik ich u lu’um, bexi’ ku karantik. Poch u
yiriko’ bihk kira’ u chuni tio’, tu woro a mehenta
winik tan u karantik a baykin tan u sa’ta, he’ ah
kirikex pachi a indumentaria yete ba’xtak.
A he’ kaxta’ ti’ yirik tan a mea ti’ naachi ts’ur
ich mehen kahar tan u k’axba a mehen kahar
ich a k’ax hach winik yete bihk tan u yiriko’. A
winik mok ku mea yete mok ku tar tu xima ( ti’
ku ku hok’o ich mok ku yirik a uchben bak, bihk
ku yirik mok ku p’ata yete mok ku tar tu xima).
Agustín Santana (1995) ku mea ne uch ti’ a he’,
ku ye’sik bihk chunba u chuni winik, yete bihk u
yirik u baho’ a winiko’. A he’ winiko’ ku k’axik u
tukur yete u chuni winik, p’isi’ a tumen ba’ ku
yantik u kanik yete u her winiko’ asta he’ u k’axik
u tukuro’.
U winik a Chiapaneco ich a k’ax, hach winik,
ch’ol, tzeltal o tzotzil, mok tian u kaxte k’axa’
ba’: a k’ax, u chuni winik yete bihk kira’ u winiki.
A chen kah ku ya’arik u bah (bats’i vinik, bats’il
winik o hach winik, ich t’an tzotzil, tzeltal o hach
t’an), ne ya’p’ uchben tsikbar ti’ yete yanti’ u chuiyu’biñ
tyi pusik’al yik’oty yambä tsijib ña’tyibal
p’ätyälbä? Jiñi ili woli bä its’ijbuñ ili juñ, juntyikil
x-ixik mi yäl tyi chañlel ili juñ kabäl machbä
yujilik, che’ mi k’atyibeñ ibä ¿bajche’ añ
ka’bäl ña’tyibaltyak ila tyi pañämil? ¿bajche’ mi
mejlel laktyaj lakñu’klel, che’ mach mi laksäty
lakña’tyibal? Jiñi isujmlel ya’ añ baki mi lajkäy
pejtyel machbä weñik, kome ña’al ña’tyibaltyak
jiñäch( algo cosificado), machbä mu’ik iñijkañ
ibä, añyambâ isumlel ja’el jiñäch iliyi.
Lakpi’álob o xmkc’tyälob muk’bä iyäk’ob
ity’añ, cha’añ mi ñusañob, mi k’axtyesañob,
ka’bäl ña’tyibaltyak, añbä isumlel yi’`oty
wajalixbä. Jini komol e’tyel mi yäk’ isumlel
yik`oty ich’ämbeñtyel isumlel tsijibä
yik’oty uts’atyaxbä cha’añ mi tsiktyesañ jiñi
ña’tyibaltyak. (ARIZPE, 2006: 46 Y 51)
Ili ochel ña’tyibal mi yäk’eñoñlaj k’än ibäl cha’añ
mi lakch’ämbeñ isujm woli bä tyi jilel majlel.
Tyi tsikilbä ty’añ cha’añ milakña’tyañ. Agustín
Santana (1995) tsa’ icha’le e’tyel ch’añ iliyi, tsa’
ipäsä bajche’ mi ityejchel jump’ej ikämbaläl
(tyajbilbä kämbal), tsa’ ich’ämä tyi jujump’ej
jumujch’ lakik’oty cheäch bajche’ yantyakbä.
iyañtyakbä jak’bal baki jachbä jumujch’obä.
Che mi iyilañob bajche’ yañtyakbä junmuch’
cha’añ baki mi ik’extyañob imelbalob, che’äch
bajche’ yantyakbä ñopbal tsijibo’tyobä muk’bä
ipäs bajche’ mi lakch’ämbeñ isujm baki jachbä
junmuch’äl yik’oty bajche’ mi ik’extyañobtyak
ibä.
ayik”, ma’ stij sba, ay yip, k’oel ta ot’anil, yu’un te
yan-e, jich bit’il tsojbol tsob yu’un:
... winik antsetik mok tsobolik te ya yak’ik ta
swenta, yich’el mok yak’el ilel talel kuxlejalil.
[ ] Te sk’oplalil tatomba yu’un talel kuxlajalil ja
ya yak’ ak’el ta ot’anil xjachel yu’un slektesel
talel kuxlejal. (ARIZPE, 2006:46 Y 51)
Jai yochibal k’op to ya yak’ jantik stojol bit’il
k’axemtel sk’oplal bats’il winiketik te nakatik ta
toyem te’ ak’ ja’maletik ta slumal kabenaletik,
tsobol winiketik te yakalik ta a’tel ta swenta
smuk’tesel a’telil yu’un yilel yutsilal lum k’inal,
spastiklael te bitik xchapoj sbaik swenta stalel
kuxinelik ta tsoblej (muk’ul tsoblej ta tsob lum)
spk sk’anel lum k’inal sok bitik yak’, te yakalik
ta spasel yotik ini. Te bit’il ya xchajp’an sk’opik,
manchuk ta yan yantik tsob lum, ya stak’ spasik
jich bit’il spasik ta slumalik, joch ma’ x-och-a te
yanyik kuxlejaliletik ta slumal.
Ta st’unel te snopjibal yu’un antropólogo Miguel
A. Bartolome, te bit’il ya stak’ spasik te bitik
sk’anik, te sit ya’telik yu’un swenta slekilal swinkilel
tsob lumetik:
Te k’abinte’el sok ma’ ja’uk nax te
stu’untesel slek yutsilal balumilal, jich bit’il
bitik tu’untesel sok pasel be’el bitik snaik
spasel sok yawal sts’unubik sok xtu’un
yu’unik, yame yak’ ta ilel jun lekil beil ta
swenta jun talel kuxinelil ta tukelalil (2006:
34-35).
| 58