Impactos socioculturales en el turismo comunitario. Una ... - Pasos

A ba’xtak ne tsoy u ma’na tio’. U meaho’
ch’upra, ku metiko’ ich u yatoch, p’isi’ ku kanik
harakniki. Behe’ kah ka’ikex ba’xtak toh ne
uch ku metik a winiko’, ti’u k’anik ti’ u hanaho’
o bek bix ti’ u bukintk, p’isi’ ku k’anik ti’ u
kinsik bak’, ti’ u lutskay o ti’ u mea ich kor. A
he ba’xtak, a ku k’anik uchben winik, lahi’ ne
tsoy u yirik a ts’ur, tan u sa’ta ka’chik bek bix
a uh, xak, mena’ ba’ yete k’at lahi’ ku k’aniko’
ti’ u metiko’ u k’ur, yoche bak’ bixa barum o u
yoche xi’ra yete ch’upra. Bexi’ tan u ka’ metiko’
chan mehen harra ti’ u yensik u bo’ri a bex
mas ne tsoy u ch’aik a ts’ur; ku k’axik yete u
xi’k’ kax yete u xi’k’ ch’ich’ ma’ lik’a’ u t’ani u
metik.
A harra xi’ra ku metik, tu woro ba’xtak ch’upra
ku metik, bixa uh, yuhi k’a’ o tup mena’ yete u
wich che’ ku mariko’ ich k’ax, ku tisik pachi ku
haxik, yantio’ tuba ku haxik, pachi ku huriko’.
Mok ku mea uh ich Lacanjá Chansayab ku bin u
kane u ba’ ich u hor Bonampak, ne pim ts’ur ku
k’uchu mok ku tar tu xima ich (Palenque, Bonampak,
Yaxchilan), leyk’in ku k’uchu tak Betel
yete Tikal tian ich Guatemala; a ch’upraho’ ku
ya’arik a mok ku purik ts’ur ku k’atik u bo’ri ti’
u kanik u ba’ ku ya’arik ti’ ku bisik ich Frontera
Corozal, titalay ma’ ne ko’oh ku kanik u ba’ a
ch’upra chen kaho’ yantio’ ki’p’ ku mea ti’ u
haxa’ uh, bein mas ema’ u bo’ri. Tan u ts’ikiro’ a
hach winik yete a chen kah.
bajche’ mel otyoty, misujel, ñusa waj, päsoñel
bij, ñijka xänib, ñijka jukub.
Jiñi x-ixikob yik’oty lamtyal wiñikob che’ mi
yujtyelob imelob iye’tyeltyak mi melobtyak che’
bajche’ jal pisil, pejtyel chukityak tsabä ik’äñäyob
tyi e’tyel tyi mal iñojtye’elob, tsatyakbä ik’äñäyob
tyi chuk bätye’el, chuk chäy, tyi päk’ cholel mi
melob cha’añ mi choñbeñob jiñi xjula’ob mu’bä
ik’otyelob ya’ baki chumulobtyak, kome jiñi
spaxyalob mi weñ mulañob ik’elob, imäñob jiñi
tsa’tyakbä ik’äñäyob inojtye’elob tyi k’ajtyiya,
iyejtyal iyumob, iyejtyal ch’ujulbä bäjtyä’el che’
bajche’ bajlum, alä jaläp ch’älbilbä tyi tsutsel
muty mu’ bä ikosañob kome ma’añik mi chäñ
mejlel itsäñsanob xch’ej tyi matye’el, pejtyel iliyi
ch’och’oktyak melbil cha’añ mi mejlel ikuchob
majlel jiñi xpaxyalob.
Añ jumoty x-ixikob Lacandones mu’ bä ik’änob
wuty tye’, bäk tye’ mu’ bä ityajob tyi matye’el
cha’añ mi melob: uyaj, mätyk’äb, uj, weñ wokol
mi melob kome ma’añik weñbä iyejtyi’jibob.
Yatyi lacanja’ Chansayab chej mi yujtyel imelob
mi majlelob ichoñob tyi Bonampak, kome ibijlel
xpaxyalob mu’ bä ilok’el tylilel tyi Palenque,Bon
anpak,Yaxchilan ya’äch mi ñumeli.
Ili x-ixikob tsa’ yäliyob jiñi xpäsbij muk’ abij
ik’atyiñob tyak’iñ cha’añ mi wachokoñob
tyi mäñoñel jiñi xpaxyalob mi ma’añik abi
ma’wäk’eñ mu abij yälob cha’añ tyojach abij
mi päyob majlel tyi Frontera Corosal kome ya’
xbajtik ta yantik lum ta smanel te bitik ya xtuun
yu’unik mok nopjun.
Mayuk bayel ya sta ya’telik te ka’benaletike te
ya yal sbiil stukelik ja’ “Mayas Lacandones”, ay
cha’waxtulik te ya xba slej ya’atelik ta yantik jpam
lumetik te banti nopol yilojike ja’nax yu’un maba
ch’uunbil lek te ya’telike, jacukmeto ay bayelik te
ya smulanik bi pasel stukelik ta slum sk’inalik, ja’nix
jich ay ya staix ya’atelik sok stojolik teynix banti
toyem te’ ak’ lum k’inal, aynix ya xlok’ikbeel ta lej
a’tel jich bt’il ta “Palenque”. Te banti bats’il ya staj
ya’telike ja’ te banti ayik ta lejchelpat naetik, sok
bitik ya xju’ ta pasel tey-a, banti te chikan lek te
ya’telike ja’me te spasel lejchelpat na, smesel sok yilel
skanantayel, snail we’elil, sjoinel jbeeletik, stijel beibal
ta muk’ul beetik, ja’nix jich ta muk’ul ja’etik. Jaito ma
me ja’uknax ya’telik tey me ay-a te spasel sjalel sok
chonel k’u’ilpak’etik.
Te k’u’il pak’iletik ja’me tulan sk’oplal yu’unik ta slekil
xkuxlejalik te banti ayike, jaito ja’me sjachojik spasel
te antsetike, ta me mayuk yan ya’telik ta yutil snaik
ja’nax me ya spasik-a, jichinto ay me bayelik te ya
sta sbeik ta xchonel ta yantik bayel yajwal lumetik.
Te spasel jal k’uil pak’al te sbiiline ku’untik yo’tike ,
ja’me ya’telik ta juju jtul, ja’tome la snopiktel spasel-a
te k’alalto slijkibaltel te la stsob sbaike, jujun k’aal
ya xtuun yu’uik ta snaik, sok ya xtuun yu’unik ta
xch’alel yok sk’abik, ja’nix ay atuun yu’unik ta ts’i’we,
stsakel chay.
Mok sts’unel biluketik ta lum k’inal. Ja’tome jich ya
spasik te bit’il stalel skuxlejalik te sme’statike, k’ax
| 120