Impactos socioculturales en el turismo comunitario. Una ... - Pasos

Ich a he’ chichin u chuni hu’un he’ u yantiko’
ti’ ah ku’yikex bihk ku k’axba a chen kaho’ yete
a hach winik ich u k’ax hach winik, a winik tan
u yirik ti’ u mea ti’ ts’ur, ku mu’ch’ ku baho’
tu woro winik ti’ u k’atik lu’um, ma’ ne uchak
mana’ mea. K’axa’ yan ich mehen kahar, he’ u
mu’ch’ ku baho’ ti’ u mea ich u lu’um, a bex tsoy
u meaho’.
A mok ku yirik uchben bake winik Miguel A.
Bartolomé, a he’ lahi’ ti’ u metiko’, he’ u yantik a
winik mok tian ich mehen kahar:
Yan u yirik yete ma’ u kraxmetik baykin yan
ich u lu’um, ne yan bo’wi ti’ u mea , a bex ne
tsoy u mea. (2006: 34-35)
A naachi ts’ur ich a he’ mehen kahar wa u mete
capital yete tuba ku kana’, he’ u ne kraxmetik a
hach kahar, he’ u lah ch’ehe, ma’ u ki’ kanik yan
u mea ti’ u her winik yete tour operadores, ma’
ya’p’ ta’k’in ku kanana yete ma’woro k’in yan
mea.
A naachi ts’ur yan u yirik yete u chuni winik a
san tu ya’ara, ku yantik ti’ u mu’ch ku bah yete u
her k’axa’ u chuni winik, tuba a ts’ur ku k’atik ti’
u manik, tu woro tsoy yor ich a he’ k’ax, ne yan
baykin tsoy ich k’ax, baykin yan ich u lu’um ne
pim mok ku Tarik u yire. Tu woro a ba’ uchben,
a ts’ur he’ u k’uch yire, xuba yan bo’wi tio’ a
uchben ba’, ti’ a hach winik, ma’ ne uchak ku
ts’aik u ho’ ich Lacanjá, Bonampak yete Yaxchilán.
Ne yan bo’wi ti’ a winiko’, bihk ku ya’arik a
baki tyilemoñlaj, mi tyech ity’añ weñtyakaxbä
isumlel woli bä lajkäl, mi yäl junp`ej, chap`ej
isumlel, mi käl bajche’ iliyi.
Jiñi iye’bal baki tyilemoñla, ya’ äch añbä
isumlel che’ tyi säklañtyel iña`tyibal jiñi tyi
lumaltyak, tyi junjunmujch’ lakp’`älob, y’` tyi
ich’ämbeñtyel isujm. Jiñi k’ex ña’tyibal, ya’ tyi
lakty’añ woli ichäñ k’extyäyel majlel, kome añ
isumlel ya’ tyi komol ña’al ña’tyibal. añ isujmlel,
mi lak’äñ añbä isumlel pejtyel ka’bälbä,
muk’bä iyä’`eñ weñ bä isujmlel, kome ya’äch
mi lok’el jiñi p’ojlel tyempabä. (1993: 63)
Jimeku cha’añ wersa yom chap`ej isumlel ili
tya’añtyak, cha’añ mi ts’äktyäyel isujmlel ya’ baki
tyilemoñlaj kome joñoñlaj mi lajkäl bajche’ yambäyob,
kome cho’onächla bajche’ tyilemoñlaj,
ma’añik mi lakch’äm yambä ña’tyibal.
Jimeku cha’añ ya’ baki tyilemoñla mi päs
bajche’ junp’ej ña’tyibaläl melbilbä (por una
relación diádica) ya’ baki mi yochel mu’jachbä
laktyajbeñ lak’elbeñ lakbä. Jimeku cha’añ bajche’
melbil yik`oty mi k’ejlel baki tyilemoñlaj
ya’ äch chukul, mach ya’ ikach chukul tyi junjuntyikiloñlaj
ya’ baki añbä mu’ch’ulbä chap’ej
ña’tyibal. (BARTOLOMÉ, 2006: 47)
Kele awilañ, jiñi baki tyilemoñlaj chukul ya’ baki
añ iña’al ña’tyibal, jiñi mi k’extyañ baki añob
xmuchtyälob, kome jiñäch muk’bä ik’el yik`oty
muk’bä inijkañob. ¿jiñäch mi yäk’ isumlel jiñi
baki tyilemoñlaj muk’bä k`extyañ ya’ tyo baki
mi lajkäñ? ¿Jiñi lakpi’älob mi sätyob muk’bä
ta swenta spasel be’el te tatonba sok jeltiklael
be’el jich bit’il k’op ayejil te yakalik ta spasel
ta stojol tsobol tale kuxinel simbolico, te
ilbilik yu’un tsob bats’il winiketik sok te bitk
ayik ta spamal balumilal “smelelil” te xjilik
le’a, smuk’ubtesel mok spek’tesel te sk’ulejalil
yu’un tsob bats’il winiketik (1993:63)
Bayal sk’oplal te ich’el ta muk’ ta xcha’ chajp’al ta
swenta te ayuk junax sk’oplalil yu’un te bitik ayik
ta talelalil, “jo’otik” ya jkalbeybatik jk’oplaltik ta
“yantik”, jo’otik yanotik-a melel ma’ jo’okotik te
bit’il ya janbeytik sba.
Ja jich-a te bitik talelaliletik chiknajik bit’il jun
snopjibal, te banti ya ya xkoltawanik te kilbelbatik
sok te yan ilel. Jich yu’un te yiltilael bitik
ayik ta talelaliletik ma’ me jauknax ay ta swenta
te mach’a ya spasik te at’eliletik to ja’nix me
jich te yantik-e. (BARTOLOMÉ, 2006:47)
Ta ora ini te bitik ayik ta talel kuxinel teme stsako
sba sok te tale kuxinel, teme la sjel sba ta swenta
te tsobol winek stijek sok yu’untey sk’opik ¿ya
sk’an yal te bitik ayik ta talel kuxinel ya sjel
sba ja’to te k’alal ma’ snabey sbaik? ¿te tsobol
winiketik yalbal stub xk’uxul yot’an sok sjel stalel
xkuxinel jich bit’il stalel xkuxinel tsobol winik te
kajal yak’ sbaik? Ja’nix te ants te mach’a apso ini
a’telil to bayal bin ma’ k’oem ta yot’an bit’il katik
stak’ xkuxinik tale kuxineletik ta junax awilal?
¿bit’il yich’ tael muk’ubtesel te ma’ xchay te talel
kuxinel? Te smelelil k’op ay ta swenta yich’el ta
muk’ spisil te talel kuxineleltik jich bit’il “junay
| 54