Impactos socioculturales en el turismo comunitario. Una ... - Pasos

Ma’ u tu’bo to’ p’isi’ ku yukintik che’ ti’ u metik
winik yete chem , lahi’ tuba ku mono’ ich ha’
o ich peta’, bexi’ he’ u hots’ik yo’ch. Yete a he’
che’ ku metiko’ u yoche bak’, ku metiko’ ti’ u
tsiktik ho’ yete bix tuba ku hana. He’ u yirik a
ts’ur baykin ku kaxtik, cha mihin u k’at u metik
u ba’xtak, a bex he k’uchu muk’ u bisik yete, ti’
a winik ma’ u ya k’aniko’, behe’ chen ti’ u kanan
ta’k’in.
Tu woro hach winik (Mezabok, Nahá y Lacanjá
Chansayab), tin wiro’ baykin a lay tu sata u chuni
tio’, ku t’anik u k’uh, lahi’ u k’aba’ hachak yum,
“mukra’bi” ku ya’arik: ti’ u k’atik ba’ ti’ k’uh: ti’
u ch’ensik ya’hi, u chi’ba kan, ti’ u tar ha’,… a
he’ t’an tian ka’chik ich u yaxk’in 1996 asta
tuk’in kah kimi, lahi’ u yah t’ohi ich u lu’um
Chank’in Viejo, u yah t’ohi chen ma’ tu mosa ti’
u her winiko’. Tita p’ata’ huntri’ mok ku metik,
Chank’in Antonio Martínez, toh ha’ri’ mana’ u
her ich naha’. Neh ch’ikyan u yoher , chen, ma’
tu woro a mehen winik poch u kane mok poch
u kane ti’ ku bin yete u nukir winik Chank’in
Antonio, tan u yiriko’ ne yan bo’wi u kanik ti’
ma’ sa’ta u chini tio’, chen ma’ oyna’ wa he’ u
kaniko’. A he’ mok ku t’anik k’uh, oh way, hmoni
ochenta yaxk’in ti’, k’uchu muk’ u ts’ake ya’hi
bixa ma’ ne yah ku cha’ik u k’uchu o her winik,
a ch’upra ma’ lik’a u t’ani u yoko ich u nahi k’uh,
ku k’atik ti’ a hachak yum ti’ u karantik a winik ti’
ma’ u tu’ boti’ u chuni tio’; ku metik bache’, uk’u
mena’ yete u sor bache’, ka’p’ yete ha’, ku ts’amik
ju’beñ abi ityojoltyak mi ichoñob kome jiñi
x-ixikob ya’ weñ añob abij iye’tyijibob mäñbilbä
tyi kaxlan. Jiñ meku cha’añ mach weñ yomik
ik’elob ibij Lacandones yikoty yañbä läk’älbä
xchumtyälob.
Pejtyel bajche’ jiñi jukub muk’ bä ik’äñob tyi
ñumel tyi ja’ melbilbä tyi tye wolix ik’extyäyel
majlel, ka’bälix mi melob tyi tye yejtyaltyak
bätye’el añtyakbä ya’ tyi matye’el baki chumolob
yik’oty che’ bajche’ xiyäb, tyuts’ alältyakach mi
melob kome chä äch abi yomob jiñi xpaxyalob
cha’añ abi mi mejlel ikuchob majlel ili iye tyelob
Lacandones.
Ya’ tyi xchumtyälob lancandones ché bajche’:
Mezabok, Nahá yik oty Lancanjá Chansayab
tsa’ ktyajalojoñ cha’añ tsa’ ix ikäyä ik äñob
majlel iñatyibalob iñojtye’elob ch’ bajchetyak mi
k atyiñob ja’al,matyañ Ja’chak’ Yum yik’oty che’
bajche’ mi cha’leñob k atyiya ché añ majki tsa’
ik uxu lukum, k atyiya ch’ ma’añik ja’al pejtyel
ili tyaki jo’k al tsa’ jili ik äñibal che’ tyi 1996
kome jiñi laktatuch Chank iñ ma’añik tsa’ ipäsbeyob
jiñi xwi’ikolelob. Kojax juñtyikil laktatuch
Chank in Antonio Martínez chumulbä tyi Nahá
yujil melol ili k atyiya tyi lakyum,añäch wiñikob
woli bä iläktyesañob ibä cha añ miñopob ili
ñatyibal kome nuk ik äñibal abi cha añ mi käñtyañob
ibä yikoty ilumal, ili tatuch Antonio tsi’tya
ñumeñixbä chäñk al ijabilel ch eltyo cha añ
mi cha’leñ ts äkaj k amijel añbä yatyi matye’el
ja’me ya smulanik te ula’tawanejetike, jich yu’un ts’iin
yakal ta cha’ jajchel ta pasel te bitik ch’ayemikix ta
yo’tanik spasel te ka’benaletike jich bit’il ualil, mochetik,
Sok lok’ombailetik te ya spasik ta ajch’al ja’me
ya spasbeyik slok’omba te yajkananik te sch’uunejike,
ja’nix jich ay ya spasik slok’omba muk’ul choj, sok
ay ya spas slok’ombaik te winik antsetik, ja’nix jich
yakal spasbelik t’imalte’etik mayuk bayel ya spasik
yu’un jich ya sts’u stojol-a, sok jich mayuk swokol ya
xbeenik-a te ula’tawanejetike, jaito yame xch’alik ta
sk’uk’umal mutetik ta na, melel te ja’amal mutetike
ma me stak’ ta milel.
Te t’imalte’etike ja’me ya spas te winiketike, yanchukme
te jal pas pak’etike ja’me ya spasik te antsetike,
bitik te ya spasulayike ja’me te ualile, xch’alel nuk’
k’abal, yual chikinil te pasbilik ta sit te’etik te stsobojiktel
ta toyem te’ ak’ ja’mal, ya xch’ulik ta lek
sok ya sjutik, ja’me ya stuuntesik ta spasel te namey
ya’tejibike, patilts’iin ta p’ijilp’i ya sjutik ja’me jich ya
yak’ik te binti lok’ombail yalo yo’tanik ya spasike. Ta “
Lacanja’ Chansayab “ ay me ya spasik k’u’ilpak’iletik
ya xba chonik banti ochibal yu’un “ arqueológica de
Bonampak “, ja’me bayel ya xtal yilik ta ula’wanejetik
ya x-ochiktel ta banti ay sbelal “Maya “ ta stojol banti
ay Palenque, Bonampak, Yaxchilán sok, ay ya xk’otik
te banti k’alal ay “Betel “ sok “ Tical “ ta “ Guatemala
“; jai antsetikito ya me yak’ sk’opik ta koltayel
melel ya xk’anbotik te’buk stak’inal melel yu’un ya
smakik be ta chonbajel sok te ula’tawanejetike ja’
yu’un ya yich’ikbeel ta sti’il slum sk’inalel “ Frontera
Corozal; banti ay yantik jchonbajel antsetik yu’un
k’u’ilpak’aletik, te ka’benaletik ja’ ts’ujul ya xchonba-
| 122