Impactos socioculturales en el turismo comunitario. Una ... - Pasos

tsoytar u kaha yete u chuni winik yok’o mea ti’
a naachi ts’ur yanti’ u karantik a uchben t’an,
baykin yan ich u lu’um yete u k’ax.
U mehen kahar a chen kah yan ku tsikiro’ yete u
boho’ o u her winik yok’o mea ti’ naachi ts’ur.
U chuni a naachi ts’ur bix muh kraxmetik u kaha
yete tu woro winik yan u yantik ti’ u mu’ch’ik u
baho’ yete u her winik tarak k’axa’ tuba u tar.
Bix muh kraxmetik u kaha ma ne pim. Yan
u yirik u bah yete ti’ ma’ u kraxmetik lu’um
tak ku ch’ihi lahi’ ku karantik baykin yan ich
u kaha yete k’ax, tarak cha mihin o nukuch
lu’um, he’ u kanik yete he’ u yirik bihk
kira’ ku mea ti’ naachi ts’ur. (CARETO Y LIMA,
2006:58)
A he’ naachi ts’ur ti’ muh kraxmetik u kaha yan
u kanik u k’aniko’ u her kaharo’ ti’ u yiriko’ ne
tsoy a he’ mea, chen yok’o u tar tu xima ich u
kaha he’ u yantik a hach kahar. P’isi’, a he’ mea
ti naachi ts’ur lah tian bix bay ku yoher a winik,
bihk ku karantiko’ u k’ax yete bihk ku karantiko’
baykin yan ich u mehen kahar.
Ich a he’ mea ti’ naachi ts’ur yan hok’i u her
t’an bek bix bon ku xanta bixa solidario, a t’s’ur
mok ku tar tu xima, ku yantik a mok ku mea ti’ a
naachi ts’ur.
A he’ naachi ts’ur hmeta’ k’axa a tu woro hunp’e
ku nah meta’ ich kah, a he’ ku meta’ ich mehen
kaharo’ yete chen kaho’ ich u kahar sur, antbi ti’
ma’ hwes ti’ u soytar u mehen kahar.
(OMT), pukbilixbä icha’añ käbäl juñ muk’bä
ik’äñel cha’añ tyi k’elol iñikäñtyel ocheñtyakbä
lumal tyi päñämil.
Tyi mejiku, inikäñtyel k’eloñibäl mi p’is tyi tyojlel
jiñi ts’ijbubilixbä ya’ tyi OMT muk’bä ipäs ibä
ja’el ya’ tyi plan sectorial de turismo 2007-2012,
tyi ty’añ mi yäl.
Iñikäñtyel k’eloñibäl mi ichapañ majlel lakweñlel
ya’ tyi k’eloñibäl yik’oty ja’el tyi k’elol
chukityak añ tyi pañämil, k’elol xchumtyältyak
yik’oty paxyal k’eloñel, yik’oty iye’tyel sekretariajob
yik’oty xk’eloñelob añ bä tyi lumal
lakpi’älob. (SECTUR, 2007: 33)
Cha’añ tyi yäjlel, ili yumäl tyi mejiku cha’añ
lakp’älob woli iñob iyotsañ cha’añ ili xchumtyälob
yik’oty ilumalob lakp’iälob cha’añ tyi weñ
käñtyäñtyel ity’akiñob, tyejklum yik’oty melbaläl
yik’oty ili xämbalob kome mi p’isbeñob ili
yoñoty’añob, ichu’bä añtyakob, melbaläl yik’oty
tyoj añächbä. pe añ yambä isujmlel, kome añ
ichumlib lakpi’älob baki jiñi xk’eloñelob tyechbil
icha’añ wokol tyi tyojlel xchumtyälob tyi imal
yik’oty tyi paty lumal.
Tyi yambä junwëj tyi tyejchibal ili xkäñtya
k’eloñel , tyi tyolel komolmelbaläl mi yäl ke
jiñi xämbalob yom abi mi weñ ch’ämbeñ isujm
yik’oty mi p’äty-esabeñ malel imelbalob tyi
pejtyelel chumlibäl.
Ili tsiji’ käñtyaya maxtyo oñik , mi kotyañ
ibä ba’ tsijbubilbá ya’ tyi käñtyäñtyel ichubä
Mundial del Turismo (OMT), te spaso at’eliletik
ta swenta te bit’il ya x-at’ejik te chajp’alchjp’
muk’ul lumetik ta spamal balumilal.
Ta México, te política turística ta slumal Mèxico
stsakobey sk’op te OMT, jaiknix me te bit’il ay ta
plan sectorial yu’un turismo 2007 – 2012, te jich
ya yal to:
Te política turística albilik te bit’il jun programa
yu’un muk’ubtesel mok ch’itesel ta swenta
bilknax at’eliletikyu’un turismo, le’nix me
ayuk-a te turismo yu’un lum k’inal, turismo
ta bats’il lum sok turismo yu’un aventura, sok
koltayel yu’un tuneleltik ta slumal México te
xkoltawanik yu’un smuk’ubtesel turismo ta
slumalil bats’il lumetik mok bats’il winiketik.
(SECTUR, 2007:33)
Sok-i k’op ayej to te awalil yu’un México
yot’anuk yotses te bats’il lumetik yu’un slekilal,
bats’il kuxinel ta swenta yilel yutsilal lum k’inal
sok te stalelalik ta slum sk’inalik. Ta smelelil,
ayme bats’il lumetik te ay skeraik ta jaiknax sok
yantik.
Ta Yanxan, te sbabial sk’oplal turismo, ja’nax te
talel kuxinel yame yal te turismo te ya sk’an yich’
sabik ta muk’ sok sleel te lekil kuxinel sok ta
chajp’al chajp’ lumetik.
Te bit’il pasbil ini a’telil to ma’to ayuk bayal.
Jich pasbil te bit’il muk’tesibal yu’un skoltayel
te talel kuxlejalil sok lum k’inal, bi yilel te lum
k’inal te banti ya yich’ pasel ini at’elil-to, ya
| 32