nowa ukraina

Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uniwersały… 9
śnie — Karol XII miał działać na linii Smoleńsk–Moskwa, od strony Inflant winien
go wspierać generał Adam Löwenhaupt z 16 000 żołnierzy, zaś z Ukrainy miało
wyjść natarcie połączonych sił Leszczyńskiego i szwedzkiego generała Ernsta
Krassaua, wzmocnionych pułkami kozackimi hetmana Iwana Mazepy, który miał
opuścić cara. Na północy za dywersję przeciwko Petersburgowi odpowiadał generał
Jerzy Lybecker 8 .
Ukraina w wojnie północnej
Początkowo nic nie wskazywało, że zamierzenia Karola XII całkowicie legną w
gruzach. W lipcu 1708 r. pod Hołowczynem szwedzkie oddziały zaskoczyły i rozbiły
część armii rosyjskiej 9 . Na tym jednak skończyły się wojenne sukcesy Karola XII.
Król, nie mogąc doczekać się generała Löwenhaupta prowadzącego wypoczętych
żołnierzy i ogromne transporty tak potrzebnej żywności, w połowie sierpnia zmodyfikował
plany i podjął decyzję o skierowaniu się w stronę Ukrainy, gdzie miał go
oczekiwać hetman Mazepa z 30000 Kozaków 10 . Tam zamierzał dać odpoczynek
żołnierzom strudzonym pogonią za unikającą generalnego starcia armią rosyjską,
jaka, uchodząc na wschód, stosowała taktykę „spalonej ziemi”, niszcząc na znacznej
przestrzeni wszelkie możliwe zapasy żywności 11 . Opanowanie Ukrainy, oprócz możliwości
uzupełnienia zaopatrzenia i znacznego wzmocnienia armii przez kozackie
oddziały, dawało szwedzkiemu władcy szansę nawiązania bezpośredniego kontaktu
z Tatarami krymskimi i zbuntowanymi nad Donem Kozakami, których zamierzał
włączyć do wojny z Rosją 12 . W konsekwencji decyzja króla okazała się błędem strategicznym,
który w znacznym stopniu zaważył na losach dalszej kampanii wojennej.
Karol XII, ruszając na spotkanie z Mazepą, pozostawił generała Löwenhaupta sam
na sam z przeważającymi siłami carskimi, które tylko wyczekiwały dogodnej chwili,
aby przejść do kontruderzenia. Jak zauważył Siergiej Sołowjow: Ta wiadomość poraziła
Löwenhaupta i jego podkomendnych: dwie rzeki, Dniepr i Soż oddzielały
ich od głównej armii szwedzkiej, a pomiędzy tymi dwiema rzekami stał car 13 . Na
Północnej, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1971, s. 37; J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej
w dobie wojny północnej, Warszawa 1956, s. 323–328.
8 Ф. М. Уманецъ, Гетман Мазепа. Историческая монография, СПб. 1897, s. 363; Д.
Дорошенко, Мазепа в iсторичнiй лiтературi в життi, [w:] Збiрник: Мазепа. У двох
томах, Варшава 1938, s. 30–31; L. Hammarskiöld, Den ryska fälltågsplanen 1708, [w:]
„Historisk Tidskrift” (dalej — HT), Stockholm 1902, s. 77–79; N. Herlitz, Den polska frågan
1708–1709. Till belysning af Karl XII:s ryska fälttåg, [w:] KFA 1914, Lund 1915, s. 149–177;
S. Grauers, Stosunek szwedzkich i polskich sił zbrojnych podczas wielkiej wojny północnej,
[w:] „Studia i materiały do historii wojskowości”, 1976, t. XX, s. 146–148; B. Krupnytsky, The
Schwedisch-Ukrainian Treaties of Alliance 1708–1709, [w:] „The Ukrainian Quarterly”,
1956, XII, march–december, s. 48–50.
9 Д. Бутурлин, Военная история походов Россиян в XVIII столетии, t. 2, СПб. 1820,
s. 182–186; J. Petrelli, Striden vid Holovczin, [w:] HT, op. cit., s. 99–127.
10 В. Е. Шутой, Измена Мазеnы, [w:] „Исторические Записки” 1950, t. 31, s. 156. E. Tarle
podaje, iż hetman miał przyprowadzić 20000 Kozaków, zob. Е. Тарле, Карл XII в 1708–
1709 годах, [w] „Вопросы Истории” (dalej — ВИ), 1950, nr 6, s. 39.
11 T. Mackiw, Ivan Mazepa. Hetman der Ukraine und Reichsfürst des Heiligen Römischen
Reiches (1639–1709), München 1984, s. 24.
12 Б. Крупницький, Плани Мазепи в зв’язку з планами Карла XII перед украïнським
походом шведiв, [w:] Збiрник: Мазепа…, op. cit., s. 101; Б. Крупницький, Мазепа i шведи
в 1708 р. (На основi споминiв листування сучасникiв), [w:] Збiрник: Мазепа…, op.
cit., t. 2, s. 3–4; К. Валишевский, Петр Великий. Дело, księga 3, Москва 1990, s. 47.
13 С. М. Соловьев, op. cit., księga 8, t. 15, Москва 2001, s. 270. „Gazette de France” jeszcze
w październiku 1708 r. donosiła, że decyzja Karola XII odnośnie marszu w kierunku Ukrainy