nowa ukraina

Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uniwersały… 15
o zbliżaniu się króla w kierunku Ukrainy miały być słowa: Diabeł go tu niesie!
Wszystkie moje szyki pokrzyżuje i wojska rosyjskie za sobą w głąb Ukrainy wprowadzi
na ostateczną jej ruinę i naszą zgubę 44 .
Osobno należy się ustosunkować do argumentów natury religijnej, którymi posłużył
się Piotr I w politycznej walce z hetmanem. Z całą stanowczością należy
stwierdzić, iż Mazepa nigdy nie dążył do ograniczenia wolności Cerkwi prawosławnej
na Ukrainie czy też jej likwidacji. Było wręcz przeciwnie, gdyż niejednokrotnie
dawał przykłady swego przywiązania do prawosławia. Warto wspomnieć choćby o
poparciu udzielonym przez niego w 1695 r. Dmytrowi Żabokryćkiemu (Żabokrzycki),
nominatowi na prawosławne biskupstwo łuckie. Żabokryćkyj, mając także poparcie
Moskwy, miał się stać reprezentantem jej interesów w Rzeczypospolitej. O
niedoszłym biskupie Mazepa pisał, iż jest on mężem bogobojnym, wysoko wykształconym,
statecznym, najznakomitszym pomiędzy wszystkimi ruskimi mieszkańcami
Polski, gorliwym wyznawcą świętej wiary prawosławnej. Będąc posłem województwa
wołyńskiego na wielu sejmach i zjazdach, oddał wielką przysługę prawosławnym
i spieszył im z pomocą w walce z unitami. Hetman niemal na każdym
kroku podkreślał swoje przywiązanie do prawosławia, szczególnie kiedy dochodziło
do konfliktu interesu z unitami. Przykładem niech będą wydarzenia z wiosny 1705 r.,
kiedy armia licząca 30000 Kozaków wkroczyła na Wołyń, gdzie oprócz włości zwolenników
Leszczyńskiego pustoszyła również dobra należące do Kościoła unickiego.
Jedyną osobą mogącą poskromić „kozacki obyczaj” był tylko Mazepa. Wobec powyższego
unicki biskup przemyski Jerzy Winnicki pod koniec 1705 r. w korespondencji
do podkanclerzego wielkiego koronnego Jana Szembeka prosił, aby ten odpowiednio
wpłynął na hetmana kierującego działaniami Kozaków na terenie Rzeczypospolitej.
Jednak gwałty i grabieże ze strony wojsk kozackich, a także oddziałów armii
rosyjskiej, w dobrach należących do unitów nie ustały 45 .
Twierdzeniom cara, zresztą całkowicie kłamliwym, przeczy nieustanna troska
hetmana o ukraińską Cerkiew prawosławną, a ponadto Iwan Mazepa, ze względu
na ożywioną działalność na niwie cerkiewnej, cieszył się wśród prawosławnych
niekwestionowanym autorytetem. Działalność ta zdejmowała z niego [ciężar —
P.K.] wydumanych anonimowych doniesień, jakie wysyłane były do Moskwy
i dotyczyły zdrady przez niego wiary oraz potajemnych sympatii dla katolików 46 .
Serhij Pawłenko i Mykoła Andrusiak drobiazgowo wyliczają hetmańskie fundacje,
których działalność polegała głównie na przekazywaniu znacznych funduszy na
budowę murowanych bądź drewnianych cerkwi w wielu miejscowościach ukraińskich.
Jako przykłady można przytoczyć choćby wszystkie jego fundacje w Kijowie
(m.in. barokowa cerkiew Świętej Trójcy wznosząca się nad Świętą Bramą — głównym
wejściem do Ławry Kijowsko-Peczerskiej czy też finansowanie rekonstrukcji
Soboru Sofijskiego) oraz w Baturynie. W tym ostatnim przekazał 20000 złotych na
budowę murowanego Soboru Świętej Trójcy, 4000 złotych na budowę murowanej
44 С. Павленко, Iван Мазепа, op. cit., s. 309; Б. Крупницький, Мазепа в свiтлi психологiчноï
методи [w:] Мазепа — людина й iсторичний дiяч, Киïв 1991, s. 37. O możliwości
włączenia się Turcji do wojny, zob. П. и Б., op. cit., s. 912.
45 A. Deruga, op. cit., s. 25, 163–166.
46 С. Павленко, Iван Мазепа як будiвничий…, op.cit., s. 139; М. Андрусяк, Гетьман
Мазепа як культурний дiяч, [w:] Збiрник: Мазепа..., op.cit., t. 2, s. 69–87; В. Бiднов,
Церковна анатема..., s. 53–54; Iсторiя украïнської культури…, nr 75, s. 147; но. 77,
s. 148–150. Jewhen Małaniuk uważa, iż działalność Mazepy w zakresie budownictwa cerkiewnego
była podporządkowana jego polityce, zob. Є. Маланюк, Illustrissimus Dominus
Mazepa — тло i постать; А. Андрусяк, Гетьман Iван Мазепа як культурний дiяч,
Київ 1991, s. 14 (dalej — Є. Маланюк, А. Андрусяк).