nowa ukraina

Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uniwersały… 19
w wyznaczonym miejscu celem wyboru nowego hetmana, aby naród ukraiński
bez naczelnego wodza nie pozostawał 62 .
Baturyn
Równolegle z publikacją swoich uniwersałów Piotr I postanowił opanować Baturyn.
Decyzja o ataku na dobrze ufortyfikowaną i posiadającą silną artylerię siedzibę
hetmana zapadła podczas narady wojennej odbytej 30 października w Pogrebkach
63 . Z uderzeniem należało się spieszyć, póki Karol XII pozostawał na drugim
brzegu Desny. Jeszcze tego samego dnia w stronę Baturyna wyruszył korpus prowadzony
przez Aleksandra Mienszykowa. W tym czasie Karol XII, pomimo działań
zaczepnych ze strony jednostek generała Ludwika Hallarta, zdołał przeprawić się
przez Desnę pod miejscowością Mezin i ruszył spiesznie w kierunku Baturyna.
Utrata linii Desny zmusiła główne siły rosyjskie do odejścia w stronę Głuchowa, w
związku z czym powodzenie ekspedycji Mienszykowa stanęło pod znakiem zapytania.
Zwycięzcą tego wyścigu okazał się carski dowódca, który jeszcze 31 października
przed południem stanął pod murami Baturyna. Garnizonem liczącym 3 000
Kozaków dowodził pułkownik serdiuków Dmytro Czeczeł, którego wspomagał generalny
esauł artylerii Fryderyk von Königseck oraz baturyński sotnyk Dmytro Nesterenko.
Według zeznań Aleksandra Dubiahy, kancelarzysty Mazepy wziętego do
niewoli przez Rosjan, w Baturynie miały stacjonować 4 pułki serdiuckie: Czeczeła,
Pokołytowa, Denysowa i Maksymowa oraz Kozacy grodowi z pułków mirhorodzkiego,
pryłuckiego i łubieńskiego. Jeniec nie wskazał jednak, ilu ludzi liczyła każda
z jednostek 64 . Pruski rezydent w Moskwie Jerzy von Kayserling donosił, że
garnizon liczył aż 6000 ludzi 65 .
Po bezowocnych rokowaniach z kozackim dowództwem Rosjanie rozpoczęli
przygotowania do szturmu. Carscy dowódcy pod groźbą ostrzału wyprowadzonej
z Baturyna baterii 6 armat przystąpili do budowy mostów, aby przeprawić się przez
rzekę Sejm. Śmiała akcja 50 grenadierów sprawiła, że kozaccy artylerzyści ustąpili
i wrócili do twierdzy. Obrońcy, widząc nieuchronność szturmu, chcieli zyskać na
czasie i poprosili Mienszykowa o trzy dni na wyjaśnienie „losu” hetmana. Prośba
pozostała bez odpowiedzi, wobec czego Kozacy, przygotowując się do obrony, otworzyli
ogień w stronę zabudowań miasta, niszcząc potencjalną ochronę dla szturmujących.
Mienszykow ponowił żądanie otwarcia bram, lecz Kozacy nie ustępowali,
gdyż wszystko wskazywało na to, że doczekają się przybycia Mazepy i szwedzkich
posiłków. Sytuacja uległa zmianie, gdy w nocy z 1 na 2 listopada nakaźny pułkownik
pułku pryłuckiego Iwan Nos uciekł z twierdzy i zdradził Rosjanom, w jaki sposób
wedrzeć się do jej wnętrza. Do wskazanego przez niego wąskiego przejścia w jej
umocnieniach natychmiast ruszyli rosyjscy żołnierze. W tym samym czasie, dla
odwrócenia uwagi, z przeciwnej strony pozostałe jednostki ruszyły do szturmu.
Podstęp się udał i po dwóch godzinach uporczywej walki, podczas której atakujący
nie oszczędzili nawet cerkwi, gdzie zabarykadowali się obrońcy, garnizon Baturyna
skapitulował. Zemsta Rosjan była okrutna — tych obrońców (żołnierzy garnizonu
62 П. и Б., op.cit., s. 267.
63 N. Kostomarov, Mazepa och Karl XII, (Őfversättning från ryskan af C. Silfverstolpe), [w:]
HT, Stockholm 1883 s. 166; П. М. Андрианов, Эпоха Петра Великого: Сражение при
Лесной, [w:] История русской армии от зарождения Руси до войны 1812 г., СПб.
2003, s. 168.
64 Н. И. Костомаров, op.cit., s. 339–341; O. Грушевський, op.cit., Додатки, VII, s. 70.
65 Б. Крупницький, З донесень Кайзерлiнґа 1708–1709 рр., [w:] Збiрник: Мазепа…, op.
cit., t. 2, s. 28; B. Krupnyckyj, Hetman Mazepa und seine Zeit..., s. 201.