nowa ukraina

40 Grzegorz Pawlikowski
układu o wymianie ludności między PKWN i USRR 4 . Nie powinno ulegać wątpliwości,
że podpisanie tej umowy odbyło się z inspiracji Józefa Stalina i jego najbliższego
otoczenia. Świadczy o tym wydanie (22 czerwca 1944 r.) przez Prezydium
Rady Najwyższej ZSRR dekretu umożliwiającego nabycie obywatelstwa polskiego.
Zapisy tego dekretu nie dotyczyły jednak Ukraińców, Białorusinów i Litwinów, których
pozbawiono możliwości wyjazdu do Polski 5 .
Układ z 9 września 1944 r. o wzajemnym przesiedleniu należy uznać za najważniejszy
element polityki władz względem ukraińskiej mniejszości narodowej w Polsce
6 . Przedłużanie się wymiany ludności wymusiło na władzach uzupełnienie tej
polityki o zagadnienia wyznaniowe (religijne), oświatowe, ekonomiczne i administracyjne
7 .
Przesłankami podpisania układu były również względy ekonomiczne. USRR
i Polska w czasie wojny straciły wiele milionów obywateli, zatem potrzebowały ludzi
do zasiedlenia opustoszałych i zniszczonych obszarów. Pewną rolę odgrywały również
obawy, że pozostanie ludności ukraińskiej zamieszkującej zwarte terytorium
stanie się w przyszłości pretekstem do wysuwania postulatów wcielenia ich do
ZSRR pod hasłem oderwania i zjednoczenia.
Wcielanie w życie koncepcji Polski jednolitej pod względem narodowym stanowiło
kontynuację komunistycznej myśli politycznej z okresu II Rzeczypospolitej.
Komuniści zdawali sobie sprawę z oczekiwania społeczeństwa polskiego na unarodowienie
państwa kosztem mniejszości. Dostrzegali oni gotowość do zaakceptowania
maksymalistycznego programu terytorialnego na zachodzie, wobec przesądzonej
utraty Kresów Wschodnich. Na pomoc komunistom przyszła teoria o obszarze
pomiędzy Odrą a Bugiem jako ziemiach macierzystych, etnicznej kolebce państwa
polskiego. Wizji wielonarodowej Polski Jagiellońskiej przeciwstawiano wizję jednolitej
narodowo Polski Piastowskiej. Świadomie, czy też nie, komuniści implikowali
elementy myśli politycznej obozu narodowego 8 .
PKWN podjął aktywne działania zmierzające do wypełniania swoich zobowiązań
wynikających z układu podpisanego z USRR 9 . Realizację układu z 9 września
4 Układ między PKWN a rządem USRR w sprawie przesiedlenia ludności ukraińskiej z terytorium
Polski do USRR i obywateli polskich z terytorium USRR do Polski z 9 września
1944 r., Archiwum Państwowe w Lublinie (APL), zespół 707 — Wojewódzki Oddział PUR
w Lublinie, sygn. 280, bn; Pobyt przedstawicieli Rady Komisarzy Ukraińskiej i Białoruskiej
SSR w Lublinie, „Gazeta Lubelska” 1944, nr 35, s. 1; Podpisanie układu pomiędzy Polskim
Komitetem Wyzwolenia Narodowego dotyczącego ewakuacji obywateli polskich i ludności
ukraińskiej z terytorium Polski, „Rzeczpospolita” 1944, nr 39, s. 1–2.
5 Dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 22 czerwca 1944 r., APL, 707, 280, brak numeracji
(dalej — bn).
6 PKWN zawarł układy o wymianie ludności z BSRR (9 września 1944 r.) i LSRR (22 września
1944 r.), APL, 707, 280, bn.
7 G. Pawlikowski, Polityka władz wobec ukraińskiej…, op. cit., s. 73–82.
8 K. Kersten, Polska — państwo narodowe. Dylematy i rzeczywistość, [w:] Narody, Jak
powstawały i jak wybijały się na niepodległość?, Profesorowi Tadeuszowi Łepkowskiemu
w sześćdziesiątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy przyjaciele, koledzy, uczniowie,
red. M. Kula, Warszawa 1989, s. 473–477; G. Pawlikowski, Stanowisko lubelskich struktur
partii politycznych wobec przesiedleń Ukraińców do USRR (1944–1947), „Rocznik Chełmski”
2009, t. 13, s. 275–293.
9 Instrukcja wykonawcza do układu z 9 września 1944 r. zawartego między PKWN a rządem
USRR w sprawie przesiedlenia ludności ukraińskiej z Polski do USRR i obywateli
polskich z USRR do Polski, Archiwum Akt Nowych (AAN), zespół 526 — Główny Przedstawiciel
Rządu RP do Spraw Ewakuacji Ludności Ukraińskiej z Polski w Lublinie, sygn. 1, k. 9–
53.