nowa ukraina

Grzegorz Pawlikowski
Uniwersytet Rzeszowski,
Rzeszów
Przesiedlenia ludności ukraińskiej
z województwa lubelskiego do USRR
(październik 1944 r. – marzec 1947 r.)
Przesiedlenie ludności ukraińskiej do USRR odbywało się na podstawie umowy
z 9 września 1944 r. zawartej pomiędzy PKWN a rządem Ukrainy radzieckiej.
Przesiedleniom starała się przeciwdziałać Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów
i oddziały Ukraińskiej Powstańczej Armii. Transfer ludności ukraińskiej, akcja
osiedleńcza ludności polskiej oraz walki polsko-ukraińskie wpłynęły na zmianę
oblicza etnicznego, językowego i kulturowego Lubelszczyzny.
Konsekwencją przejęcia władzy przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (dalej
— PKWN) była realizacja zapisów jego „Manifestu”. Jednym z jego głównych
założeń było dążenie do radykalnej zmiany struktury narodowościowej Polski. Pierwotna
koncepcja dotyczyła uregulowania granicy polsko-radzieckiej według kryterium
etnicznego. Wyznaczony umową z 26 lipca 1944 r. nowy kordon graniczny nie
spełniał jednak tego kryterium. W „Polsce Lubelskiej” pozostawali nadal przedstawiciele
innych narodowości, w tym najliczniejsi Ukraińcy (około 650 000), zamieszkujący
województwo lubelskie, krakowskie i okręg rzeszowski 1 .
Do wstępnych rozmów i ustaleń o celach, charakterze i zakresie „wymiany ludności”
2 doszło między przedstawicielami PKWN a Przewodniczącym Komisarzy
Ludowych USRR Nikitą Chruszczowem w Lublinie w dniach 1–2 września 1944 r. 3 .
Powrócił on do Lublina 8 września 1944 r., a następnego dnia doszło do podpisania
1 G. Pawlikowski, Polityka władz wobec ukraińskiej mniejszości narodowej w województwie
lubelskim (lipiec 1944 r. – marzec 1947 r.), „Polityka i Społeczeństwo” 2009, nr 6, s. 73–82.
2 W materiałach archiwalnych i literaturze można spotkać różne określenia dotyczące tej
problematyki (ewakuacja, przesiedlenia, wysiedlenie, wymiana ludności, transfer). Aparat
przesiedleńczy oraz władze administracji państwowej i samorządowej używały pojęcia „ewakuacja”,
ukraińskie podziemie nacjonalistyczne — „wysiedlenie”. Różnice terminologiczne
spowodowały przyjęcie w pracy zasady podawania— w zależności od kontekstu terminu
neutralnego — „transfer” lub nazewnictwa wynikającego z ówczesnego stanu prawnego: dla
etapu od października 1944 r. do lutego 1946 r. terminu „przesiedlenia”, a dla etapu od marca
1946 r. do marca 1947 r. terminu „wysiedlenia”.
3 Pobyt przedstawicieli sąsiednich republik radzieckich, „Gazeta Lubelska” 1944, nr 30, s. 1.
1–2/2009
HISTORIA 39