nowa ukraina

Iwan Mazepa i Piotr I. Wojna na uniwersały… 13
Uniwersały o identycznej treści zostały wysłane również do wspomnianych
wyżej hierarchów ukraińskiej Cerkwi prawosławnej. 28 października car skierował
też osobny uniwersał do Kozaków zaporoskich, w zasadzie powtarzając informacje
dotyczące Mazepy, z tą jednak różnicą, że wezwano ich w konkretne miejsce — do
Głuchowa — gdzie miano wybrać nowego hetmana. W końcowym fragmencie uniwersału
znalazł się zapis mówiący o zniesieniu ustanowionych samowolnie przez
hetmana obciążeń finansowych nałożonych na ludność Ukrainy 32 . Nie zachowały
się ukazy z 28 października skierowane do pułkowników: kijowskiego Fedora Korowki
(Korowki-Wolskiego) i białocerkiewskiego Mychajły Omelczenki, zawierające
przypuszczalnie podobne rozporządzenia 33 .
Piotr I, wydając owe uniwersały, doskonale zdawał sobie sprawę, iż decyzja Mazepy
o przejściu na stronę Karola XII mogła diametralnie zmienić sytuację na froncie.
Carska armia straciłaby wówczas wsparcie oddziałów kozackich, a w rękach
hetmana — właściwie Szwedów — znalazłyby się strategicznie ważne ukraińskie
twierdze strzegące Moskwy od południa 34 . W dokumencie z 28 października car po
raz pierwszy użył w odniesieniu do Mazepy określenia „zdrajca”. Głównym zarzutem
postawionym hetmanowi była chęć podporządkowania Ukrainy Rzeczypospolitej
na podstawie podpisanego uprzednio porozumienia z Karolem XII. Jednakże
znacznie groźniejsze w swojej wymowie okazało się posłużenie się przez Piotra I
religią do celów politycznych i przypisanie Mazepie woli przekazania ukraińskich
prawosławnych cerkwi i klasztorów Kościołowi unickiemu 35 .
Piotr I, wysuwając te zupełnie absurdalne zarzuty wobec Mazepy, kreował się
zarówno na obrońcę zagrożonej utratą wolności Ukrainy, jak i samego prawosławia.
Należy wyraźnie podkreślić, iż hetman, zrywając z Rosją, wcale nie zamierzał oddawać
Ukrainy pod władzę ani Leszczyńskiego, ani Karola XII, dążył bowiem do
zapewnienia jej niepodległości 36 . W mowie wygłoszonej do starszyzny kozackiej, tuż
przed wystąpieniem przeciwko carowi, powiedział: Przed wszystkowiedzącym Bogiem
(...) przysięgam, że nie dla prywatnej mojej korzyści, nie dla wyższych honorów
(...), ale dla was wszystkich pod władzą i rozkazami moimi pozostających,
dla żon i dzieci waszych, dla powszechnego dobra matki mojej ojczyzny nieszczęsnej
Ukrainy, całego wojska zaporoskiego i narodu ukraińskiego oraz dla zwiększenia,
rozszerzenia praw i wolności wojskowych, chcę to przy pomocy Bożej
uczynić, abyście wy, z żonami i dziećmi i ojczyzna z wojskiem zaporoskim, tak
z moskiewskiej, jak i ze szwedzkiej strony nie zginęła 37 . Dowodem przemawiają-
32 П. и Б., op.cit., s. 243–245. Car zniósł opłaty od dzierżawy prawa do handlu winem, dziegciem
i tytoniem. Dotychczas za pieniądze z tego tytułu opłacane były oddziały hetmańskiej
gwardii — pułki serdiuków oraz pułki ochotnicze (kompanijskie), zob. Ibidem, s. 875;
В. Бiднов, Церковна анатема на Гетьмана Iвана Мазеру, [w:] Збiрник: Мазепа…,
op.cit., t. 2, s. 40
33 П. и Б., op. cit., s. 246, 880, 941.
34 М. Грушевський, Шведсько-український союз 1708 р., [w:] ЗНТШ, op. cit., s. 7.
35 A. Deruga, Piotr Wielki a unici i unia kościelna 1700–1711, Wilno 1936, s. 172–173. Próba
zdyskredytowania hetmana miała miejsce w 1691 r. w Kijowie. Pojawił się wówczas paszkwil
mówiący o tym, że Mazepa i książę Wasyl Golicyn w czasie wypraw przeciwko Krymowi pod
koniec lat 80. XVII w. sprzedawali chrześcijan Turkom i Tatarom. Obydwaj mieli być również
zamieszani w spisek na życie Piotra I, zob. В. Бiднов, Марiя-Магдалина, мати гетьмана
I. Мазепи, [w:] Збiрник: Мазепа..., op.cit., t. 1, s. 50; O. Грушевський, op.cit., s. 29.
Wkrótce termin „zdrajca” w odniesieniu do Iwana Mazepy na trwałe zagościł w rosyjskich
publikacjach.
36 З. Когут, Бiлоpусь, Росiя та Украïна в XVI–XVIII столiттях: завдання для дослiдникiв
полiтичноï iсторiï, [w:] Idem, Корiння iдентичностi…, s. 17 i nast.
37 Ф. М. Уманецъ, op. cit., s. 361–362, zob. też О. Субтельний, op. cit., s. 39.