nowa ukraina

42 Grzegorz Pawlikowski
triantów z ZSRR 18 . Władze centralne zobowiązały niższe organy terenowe do
udzielenia pomocy rejonowym komisjom przesiedleńczym — przewidziano dla
Ukraińców zgłaszających chęć opuszczenia Polski zapisane w układzie ulgi w podatkach,
świadczeniach w naturze i opłatach ubezpieczeniowych, a także ograniczono
swobodę rozporządzania własnością 19 .
W etapie pierwszym organizowanie władz przesiedleńczych odbywało się
równocześnie z organizowaniem i planowaniem samej akcji. Zgodnie z układem do
15 września 1944 r. trwały prace przygotowawcze polegające na rozplakatowaniu
ogłoszeń i obwieszczeń, rejestracja, sporządzanie spisów osób zgłaszających się na
wyjazd oraz opracowanie planów.
W pierwszych tygodniach przesiedlenia dużym problemem było określenie
liczby ludności podlegającej ewakuacji 20 . Według spisu ludności z 9 grudnia 1931 r.
w województwie lubelskim było 63 156 osób (2,6%) posługujących się językiem
ukraińskim, ale już 210 373 osoby wyznania prawosławnego (8,5%) 21 . Międzywojenne
spisy ludności nie miały jednak praktycznego zastosowania po lipcu 1944 r.
Liczba ludności ukraińskiej w województwie lubelskim zwiększyła się w stosunku
do okresu międzywojennego przez włączenie do powiatu hrubieszowskiego i tomaszowskiego
gmin z przedwojennego województwa lwowskiego 22 . Brak dokładnej
ewidencji ludności wpłynął na działania PKWN, który 1 grudnia 1944 r. wydał dekret
o spisie ludności i gospodarstw rolnych na wyzwolonych terenach.
Biorąc pod uwagę kryteria układu o wymianie ludności, liczbę Ukraińców podlegających
przesiedleniu z województwa lubelskiego określono na 207 tysięcy osób
(stan na 1 października 1944 r.). Największą ich część stanowili mieszkańcy powiatu
hrubieszowskiego (71 887 osób), tomaszowskiego (40 234) i chełmskiego (34 084).
Zamieszkiwali oni również w znacznie mniejszej liczbie powiat janowski, lubartowski
i krasnystawski. Należy jednak zaznaczyć, że w powiatach zamieszkałych w dużym
procencie przez Ukraińców również występowało duże zróżnicowanie subregionalne.
Ukraińcy zamieszkiwali głównie obszary wiejskie, ich obecność w miastach
(np. Kraśnik, Tomaszów Lubelski, Uhnów) miała marginalne znaczenie. Liczba
Ukraińców branych pod uwagę przy sporządzaniu spisów ewakuacji była niższa
od rzeczywistej o około 40–50 tysięcy, co potwierdzają wyniki przeprowadzonej
w 1947 r. akcji „Wisła”.
Mimo napotkanych trudności przesiedlenia ludności ukraińskiej rozpoczęły się
już w październiku 1944 r. Równolegle z akcją przesiedleńczą w województwie lu-
18 PUR został powołany 7 października 1944 r. Zakres jego działalności najpełniej określał
dekret z dnia 7 maja 1945 r. (Dz.U. 1945, nr 18, poz. 101) i zarządzenie Ministerstwa Administracji
Publicznej z 17 lipca 1945 r. (Dz.U. 1945, nr 24, poz. 145).
19 Okólnik z 5 października 1944 r. Stanisława Kotka-Agroszewskiego do terenowych władz
administracyjnych w sprawie udzielenia pomocy pracownikom polskim i ukraińskim oddelegowanym
z zadaniem przeprowadzenia akcji przesiedleńczej; Okólnik z 27 listopada
1944 r. kierownika Resortu Sprawiedliwości PKWN Jana Czechowskiego do Prezesów
sądów apelacyjnych i okręgowych, AAN, 526, 2, k. 2, 18; Pismo okólne M. Rogalskiego do
kierowników resortów PKWN w sprawie ulg dla Ukraińców zgłaszających chęć wyjazdu
do opuszczenia Polski, [w:] Polska i Ukraina w latach trzydziestych i czterdziestych XX
wieku, red. J. Szapował, J. Tucholski, Warszawa 2000, t. 2, s. 227–229.
20 Zob. przypis 2.
21 Powszechny spis ludności z dnia 9 grudnia 1931 r. [drugi]. Wyniki ostateczne opracowania
spisu ludności z dnia 9 grudnia 1931 r. w postaci skróconej dla wszystkich województw,
powiatów i miast powyżej 20 000 mieszkańców Rzeczypospolitej Polskiej, red. E. Szturm
de Sztrem, Warszawa 1934, bn.
22 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna. Dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych
i ustroju władz, Lublin 1977, s. 159.