nowa ukraina

26 Paweł Krokosz
tra I, po zniszczeniu Baturyna, podjętym w celu całkowitej izolacji Mazepy na Ukrainie
92 .
Brak sprzeciwu ze strony hierarchów ukraińskiej Cerkwi prawosławnej wobec
żądań Piotra I musiał być dla Mazepy ogromnym ciosem. Można zgodzić się z Mychajłą
Hruszewśkim, który napisał, że ukraińskie duchowieństwo zerwało z tradycjami
cerkwi narodowej — terroryzowane carskim gniewem, wykonuje ono wszystkie
polecenia, antychrześcijańskie wymysły cara w celu oczernienia osoby Mazepy
i odstraszenia od niego narodu 93 . Prawosławni dostojnicy, którzy tak wiele zawdzięczali
hetmanowi, nawet nie zachowali się jak „niemi świadkowie”, lecz posłusznie
spełnili jego wolę. Po ceremonii anatemy nie pozostali na uboczu polityki, lecz
opublikowali własne listy do wiernych informujące, że hetman został wyklęty za
zdradę cara oraz za chęć oddania Ukrainy i tamtejszych cerkwi w objęcia przeklętej
unii i w jarzmo niewoli polskiej 94 . Nie ulega wątpliwości, iż anatema nie miała żadnego
związku z religią, lecz stanowiła wyłącznie oręż polityczny w ręku Piotra I 95 .
Takie zachowanie przedstawicieli wyższego duchowieństwa, jak trafnie zauważyła
N. Jakowenko, podyktowane było własną wygodą, gdyż, demonstrując lojalność
wobec cara, który dawał im gwarancję silnej władzy i stabilności, w przeciwieństwie
do kipiącej namiętnościami starszyzny kozackiej, mogli liczyć na utrzymanie
swojej dotychczasowej pozycji społecznej i politycznej oraz na ochronę przed zagrożeniem
muzułmańskim (prawosławne duchowieństwo z ostrożnością podchodziło
do kozackich kontaktów z Krymem) 96 . Nie można wykluczyć także obawy przed zemstą
ze strony Piotra I.
Pod koniec listopada 1708 r. car wystosował uniwersał do pułkownika połtawskiego
Lewenca z informacją, że wysyła do niego brygadiera Aleksandra Wołkońskiego
z wojskiem rosyjskim i pułkami kozackimi (słobodzkimi) w celu wzmocnienia
garnizonu tamtejszej twierdzy, zagrożonej atakiem wojsk Mazepy. Podkreślić
należy, iż Piotr I nie ufał pułkownikowi, co wyraził w instrukcji danej Wołkońskiemu,
nakazując mu w przypadku najmniejszego sprzeciwu przeprowadzić szturm, by
zdążyć z opanowaniem Połtawy przed nadejściem Szwedów 97 .
Termin carskiego ultimatum postawionego zwolennikom Mazepy mijał 10
grudnia. Od tej chwili każdy, kto dochował wierności hetmanowi, musiał liczyć się
z surowymi represjami ze strony władz rosyjskich. Z możliwości powrotu skorzystało
wielu Kozaków, w tym sam pułkownik mirhorodzki Danyło Apostoł i dowódca
jednego z kozackich pułków ochotniczych pułkownik Hałahan 98 . Angielski
92 И. И. Голиков, op. cit., t. 11, s. 128–129; Н. Бантыш-Каменский, op. cit., s. 101–102; М.
Грушевський, Шведсько-український союз..., s. 8; О. Субтельний, op. cit., s. 38. Anatemę
z Mazepy zdjęto dopiero w 1918 r., zob. N. Jakowenko, op. cit., s. 276.
93 М. Грушевський, Шведсько-український союз…, s. 8–9.
94 O. Грушевський, op. cit., s. 29; В. Бiднов, Церковна анатема…, s. 42. Związki hetmana
z hierarchami ukraińskiej Cerkwi prawosławnej były niezwykle silne, zob. А. Андрусяк, op.
cit., s. 23–24, 30.
95 В. Бiднов, Церковна анатема…, s. 52. Szerzej o kwestii anatemy rzuconej na hetmana,
zob, О. Потоцький, Справа правосильностi анатемування гетьмана Iвана Мазепи,
[w:] Збiрник: Мазепа..., op. cit., t. 2, s. 57–68.
96 N. Jakowenko, op. cit., s. 286.
97 П. и Б., op. cit., s. 325–327.
98 Ibidem, s. 986–987; И. И. Голиков, op. cit., t. 4, Москва 1838, s. 36–37; М. Костомаров,
Iван Мазепа, [w:] Iван Мазепа, s. 36. Apostoł opuścił Mazepę prawdopodobnie jeszcze
przed 29 listopada 1708 r., gdyż wówczas Szwedzi ruszyli spustoszyć jego dobra, zob.
Донесения и другия бумаги чрезвычайного посланника английского при русском
дворе, Чарльза Витворта, и секретаря его Вейсброда с 1708 г. по 1711 г., [w:] „Сборник
Русского исторического общества” (dalej — Сб. РИО), t. 50, СПб. 1886, но. 41, s. 124;