nowa ukraina

10 Paweł Krokosz
nic zdały się generalskie działania dezinformujące przeciwnika odnośnie kierunku
dalszego marszu. Piotr I wykorzystał nadarzającą się okazję i 28 września 1708 r.
rozbił nieprzyjaciela pod miejscowością Leśna. W bitwie poległo 8000 Szwedów,
blisko 1000 oficerów i szeregowców dostało się do niewoli, przepadło 3000 wozów
z zaopatrzeniem. Po stronie rosyjskiej bilans strat wyniósł zaledwie 1111 zabitych
i 2856 rannych 14 . Ocaleni z pogromu Szwedzi w liczbie 6700 żołnierzy 9 października
nawiązali kontakt z oddziałami królewskimi, z którymi już wspólnie podążyli
w kierunku Nowogrodu Siewierskiego. Za odchodzącym na Ukrainę Karolem XII
ruszył feldmarszałek Borys Szeremietiew z głównymi siłami rosyjskiej armii 15 .
Jednakże Karol XII wobec niesprecyzowanego stanowiska Mazepy nie spieszył
się w marszu na Ukrainę i zwlekał z przeprawą przez Desnę. Tymczasem na spotkanie
z hetmanem zdążał faworyt carski Aleksander Mienszykow celem uzgodnienia
planu dalszych działań wojennych przeciwko Szwedom. Według relacji księcia Borysa
Kurakina do hetmańskiej siedziby w Baturynie miał wyruszyć sam car. Zaniepokojony
Mazepa podejrzewał, iż Piotr I, dowiedziawszy się o jego kilkuletnich
kontaktach z Karolem XII i Leszczyńskim, postanowił go aresztować 16 . W tej sytuacji
musiał podjąć szybką decyzję — czy spotkać się z carskim wysłannikiem, czy
też, korzystając z bliskiej obecności Szwedów, wystąpić przeciwko Piotrowi I.
Z pomocą przyszła mu starszyzna kozacka, która opowiedziała się za wojną przeciwko
Rosji u boku szwedzkiego króla 17 . Karol XII, otrzymawszy tę wiadomość, wezwał
natychmiast Mazepę do siebie wraz z wojskiem. 24 października hetman opuścił
Baturyn, przeprawił się przez rzekę Sejm i wieczorem dotarł do Koropu, gdzie
zatrzymał się na nocleg. Dzień później ruszył dalej i przeprawił się przez Desnę. To-
była jedynym słusznym wyjściem z sytuacji, w jakiej się wówczas znalazł, zob. Т. Мацькiв,
Гетьман Iван Мазепа в захiдноєвропейських джерелах 1687–1709, Киïв–Полтава
1995, s. 102.
14 Книга Марсова или воинских дел от войск Царского величества российсских во
взятии прeславных фортификацuей, и на разных местах храбрых баталий учиненных
над войски его королевского величeства свейского, СПб. 1766, s. 66; Журнал, или
Поденная записка блаженной и вечнодостойной памяти государя Императора Петра
Великого с 1698 года даже до заключения Нейштатского мира, ч. I, СПб. 1770,
s. 171; Письма и бумаги императора Петра Великого, t. 8, вып. 1, Москва–Ленинград
1948 (dalej — П. и Б.), s. 211; Т. К. Крылова, Ю. Р. Клокман, Первые годы Северной войны
и Полтавская битва (1700–1709 гг.), [w:] Очерки истории СССР. Период феодализма.
Россия в первой четверти XVIII в. Преобразования Петра I, под ред. Б. Б.
Кафенгауза, Н. И. Павленко, Москва 1954, s. 497; П. П. Епифанов, Россия в Северной
войне, [w:] ВИ, 1971, nr 7, s. 120; С. М. Соловьев, op.cit., księga 8, t. 15, s. 270–271.
15 Л. Г. Бескровный, Стратегия и тактика русской армии в Полтавский период
Северной войны, [w:] Полтава. К 250-летию полтавского сражения, red. Л. Г. Бескровный,
Б. Б. Кафенгауз, В. А. Диаченко, Н. И. Павленко, Москва 1959, s. 40–41.
16 О. Прiцак, Гетьман Іван Мазера i княгиня Анна Дольська, [w:] Збiрник: Мазепа…,
op. cit., t. 2, s. 102–117; B. Krupnyckyj, Hetman Mazepa und seine Zeit (1687–1709), Leipzig
1942, s. 170–177; О. Субтельний, Мазепинцi. Украïнський сепаратизм на початку
XVIII ст., Киïв 1994, s. 24–31; N. Jakowenko, Historia Ukrainy od czasów najdawniejszych
do końca XVIII wieku, Lublin 2000, s. 273–274; Т. В. Чухлiб, Мазепинська Украïна
мiж Росiйською та Шведською коронами: дилема вибору протекцiï, [w:] „Украïнський
Iсторичний Журнал”, nr 2 (485), березень–квiтень 2009, s. 27–29; „Архив князя
Ф.А. Куракина”, księga 1, СПб. 1890, s. 314. Carscy ministrowie nie wierzyli, że hetman
prowadził tajne rozmowy z nieprzyjacielem i skłaniali się ku temu, iż cały plan zrodził się tuż
przed nadejściem Karola XII, zob. И. И. Голиков, Деяния Петра Первого, мудрoго
преобразователя России, собранные из достоверных источников и расположенные
по годам, t. 11, Москва 1839, s. 111.
17 В. Е. Шутой, Измена Мазеnы, op. cit., s. 156.