nowa ukraina

14 Paweł Krokosz
cym za troską o wolność Ukrainy jest tekst Dumy napisanej prawdopodobnie
przez samego hetmana u schyłku XVII w., w której przedstawił tragiczny los „Matki
Ukrainy” rozdzieranej przez Rosję, Polskę i Turcję 38 .
Niewyjaśniona natomiast pozostaje kwestia porozumienia zawartego przez hetmana
z Karolem XII i Leszczyńskim odnośnie dalszego losu Ukrainy 39 . O podpisaniu
takiego układu wspominał choćby w swoim doniesieniu do Londynu kapitan
James Jefferyes, angielski rezydent przebywający wówczas w głównym obozie szwedzkim
40 . Zdaniem F. Umanca w całej dotychczasowej korespondencji Mazepy z Karolem
XII nie znalazła się żadna klauzula przewidująca jakiekolwiek cesje ziem
ukraińskich na rzecz Rzeczypospolitej. Nie podpisano również żadnego dokumentu
mówiącego o sojuszu pomiędzy Szwecją a występującym w imieniu całej Ukrainy
Mazepą 41 . Jednak Natalija Jakowenko podaje: Na początku 1708 r. przygotowywana
była trójstronna ugoda, o której pisał król Stanisław Leszczyński. Jej dokładnej
treści do dziś nie udało się ustalić ze względu na najściślejszą tajemnicę,
jaką owiane były pertraktacje. Zdaniem Mykoły Andrusiaka i Oresta Subtelnego,
którzy odtworzyli tekst ukraińsko-polsko-szwedzkich uzgodnień na podstawie różnych
przekazów, ugoda oparta była na ideach traktatu hadziackiego z 1658 r.:
Ukraina pod postacią Wielkiego Księstwa Ruskiego miała, jako pełnoprawny
trzeci człon federacji, wejść w skład Rzeczypospolitej, a gwarantem dotrzymania
punktów ugody miał być król szwedzki 42 . Stosowne porozumienie hetmana z Karolem
XII zostało sporządzone i podpisane dopiero w dniach 29–30 października
1708 r. w królewskiej kwaterze w Gorkach. Znalazły się tam zapisy mówiące m.in. o
obronie ukraińskich ziem przez szwedzkiego władcę, zachowaniu wszystkich dotychczasowych
praw ludności, dostawach zboża dla królewskiej armii oraz o ustanowieniu
Mazepy księciem Ukrainy. Ostatni z punktów przewidywał, iż dla lepszego
zabezpieczenia tego układu, jak i samej Ukrainy, książę [tj. Mazepa — P.K.]
i stany dają królewskiej mości na cały czas, dopóki trwa ta wojna, a z nią [istnieje
— P.K.] niebezpieczeństwo, niektóre ze swoich grodów, a mianowicie: Starodub,
Mglin, Baturyn, Połtawę, Hadziacz 43 . Wszystko wskazuje na to, że korespondencja
hetmana z Karolem XII była jedynie formą negocjacji, jakie miały umożliwić mu
zrzucenie rosyjskiej zależności i stworzenie niepodległego państwa. Obecność oddziałów
rosyjskich na terytorium Ukrainy znacznie utrudniała to przedsięwzięcie,
lecz informacja o marszu tam Karola XII wprawiła Mazepę w niemały kłopot. Hetman,
próbując dotąd rozstrzygnąć kwestię ukraińskiej niepodległości na drodze
dyplomatycznej, klucząc pomiędzy naciskami Moskwy, obietnicami ze strony Karola
XII i Leszczyńskiego, a także niewątpliwymi ingerencjami ze strony Krymu i Turcji,
w październiku 1708 r. znalazł się w przysłowiowej matni. Jego reakcją na wieść
38 Гетьман Iван Мазепа, Писання, редакцiя i вступна стаття Є.Ю. Пеленського, Кракiв–
Львiв, 1943, s. 9; С. Павленко, Iван Мазепа як будiвничий украïнськоï культури, Киïв
2005, s. 79–81; N. Jakowenko, op. cit., s. 269; Iсторiя украïнської культури. Збiрник
матерiалiв i документiв, red. С. М. Клапчука, В. Ф. Остафiйчука, Киïв 2000, nr 75, s. 147;
nr 78, s. 150–152.
39 Т. Мацькiв, Мазера — творець украïнсько-шведського союзу, [w:] Мазера. Збiрник,
передм., упоряд., тексту й iл., комент. Ю.I. Iванченка, Киïв 1993, s. 214; Idem, Гетьман
Iван Мазепа в захiдноєвропейських джерелах…, s. 156–167.
40 Т. Мацькiв, Гетьман Iван Мазепа в захiдноєвропейських джерелах…, Додаток, nr 16,
s. 248.
41 Ф. М. Уманецъ, op. cit., s. 366.
42 N. Jakowenko, op. cit., s. 274, zob. też С. Павленко, Iван Мазепа, op. cit., s. 318;
Т. Мацькiв, Мазера — творець украïнсько-шведського союзу…, s. 215–216.
43 С. Павленко, Iван Мазепа, op. cit. s. 318. Mglin — miejscowość położona w północnej
części Czernihowszczyzny, od 1654 r. w granicach Rosji.