nowa ukraina

20 Paweł Krokosz
i mieszkańców), którym nie udało się uciec, zamordowano. Ocalałych z pogromu
kozackich dowódców zakuto w kajdany. 3 października Baturyn został ograbiony
i spalony: Wielu ludzi utonęło w Sejmie, uciekając przez słaby jeszcze lód; wielu
też zginęło, ukrywając się we dworach, w lochach, piwnicach, jamach, gdzie się
[od dymu — P.K.] udusili, a w dworach spalili; (...) wychodzących z ukrycia rozjuszone
wojsko, a szczególnie szeregowi żołnierze, napiwszy się [wódki — P.K.],
kłuło i rąbało 66 . Efekt rzezi i zniszczeń był tak wielki, iż do samego miasta nie można
było zbliżyć się z powodu odoru wydzielanego przez trupy 67 . Mienszykow,
uchodząc z baturyńskich zgliszcz przed zmierzającymi tam oddziałami Karola XII,
zabrał ze sobą jeńców, artylerię, pozostawione przez Mazepę insygnia hetmańskie
— chorągwie i buławy oraz kancelarię 68 .
Tragedia obrońców Baturyna odbiła się głośnym echem po całej Ukrainie.
Szwedzki sojusznik nie zjawił się w porę z pomocą i to zapewne miało wpływ na postawę
mieszkańców pozostałych miast, miasteczek, siół i wsi, którzy, chcąc uchronić
się przed rosyjskimi akcjami pacyfikacyjnymi, nie opowiedzieli się jednoznacznie
po stronie Mazepy 69 . Hetman początkowo nie mógł uwierzyć w los, jaki spotkał tak
drogi mu Baturyn i dopiero kiedy wysłany w tamtym kierunku podjazd potwierdził
niepokojące doniesienia, zdecydował się powiadomić o tym fakcie Karola XII 70 .
Zniszczenie hetmańskiej siedziby było poważnym ciosem zarówno dla samego Mazepy,
jak i dla jego szwedzkiego protektora. Przepadła znajdująca się tam artyleria
oraz ogromne magazyny żywności, wobec czego nie zaskakuje reakcja Mazepy na
wieść o tym wydarzeniu: Teraz przy naszym nieszczęsnym położeniu wszystkie
sprawy pójdą inaczej i Ukraina, przestraszona Baturynem, będzie się bała nas
popierać 71 . Sekretarz kancelarii króla szwedzkiego Joasias Cederhielm wspomina,
iż zniszczenie Baturyna, a także to, że car zamierzał wybrać nowego hetmana, bardzo
przygnębiły Mazepę. Utrata Baturyna mającego stanowić bazę polityczną dla
wspólnych działań z Karolem XII, w połączeniu z nieustannie kolportowanymi
przez Piotra I uniwersałami, prowadziła do pogłębienia izolacji hetmana wśród
mieszkańców Ukrainy 72 . Ludność, w tym także starszyzna kozacka, była rzeczywi-
66 О. Оглобин, Гетьман Iван Мазепа та його доба, [w:] ЗНТШ, t. 170, Нью Йорк–Париж–Торонто
1960, s. 323. Nos w nagrodę za pomoc w opanowaniu Baturyna został mianowany
pułkownikiem pryłuckim, zob. А. Лазаревский, Описание Старой Малороссии,
t. 3, Прилуцкий полк, [w:] „Киевская Старина”, 1900, t. 70, июль–август, Приложение,
s. 33.
67 Д. Дорошенко, op. cit., s. 32. Rosjanie mieli zamordować tam 6000 obrońców, zob. Encyclopedia
of Ukraine, V. III: L–Pf, Toronto, Buffalo, London 1993, s. 355.
68 В. Шутой, Народная война на Украине против шведских захватчиков в 1708–1709
годах, [w:] ВИ, 1949, nr 7, s. 20; Według przekazów główny esauł artylerii miał zostać
stracony w Konotopie, zob. С. Томашiвський, op.cit., s. 76. Rosjanom nie udało się wziąć ani
buławy Bohdana Chmielnickiego, ani chorągwi odziedziczonej przez Mazepę po swoim poprzedniku,
zob. J. Sawczuk, Poświęcone 300. rocznicy pamięci hetmana Iwana Mazepy,
[w:] Chorągiew hetmańska Iwana Mazepy, Kraków 2008, s. 38.
69 А. Г. Брикнер, История Петра Великого, Москва 1991, s. 454; Б. Крупницький,
Шведи i населення на Украïнi в 1708–1709 рр. (На пiдставi шведських джерел), [w:]
Збiрник: Мазепа…, op.cit., t. 2, s. 15; Б. Крупницький, З донесень Кайзерлiнґа…, op.cit.,
s. 28; Rzeź dokonana na obrońcach Baturyna sprawiła, że Zaporożcy zdecydowali się wystąpić
przeciwko Rosji, zob. Б. Сушинський, op.cit., s. 508.
70 С. Томашiвський, op. cit., s. 75–76.
71 Ф.М. Уманецъ, op. cit., s. 388–389, zob. też Т. В. Чухлiб, op. cit., s. 26.
72 Б. Крупницький, Мазепа i шведи..., op.cit., t. 2, s. 11. Mazepa nie cieszył się sympatią
wśród mieszkańców Ukrainy z racji rozdawania majątków ziemskich urzędnikom rosyjskim.
Nigdy też nie przedstawił mieszkańcom Ukrainy swoich planów odnośnie niepodległości.
Jego sojusz z luteranami (Szwedami) i katolikami (Polakami popierającymi Leszczyńskiego)